منبع: ديپلمات
نويسنده: فرانز ستيفان گدي
برگردان: خيرمحمد مقدسي

سی سال پیش در ۱۵ فبروری سال ۱۹۸۹ میلادی آخرین سرباز شوروی با عبور از مرز افغانستان به یکی از خونین‌ترین جنگ‌های تاریخ افغانستان که تا آن زمان تجربه نکرده بود نقطه پایان گذاشت.
خروج نیروهای اتحاد جماهیر شوروی از افغانستان از ماه ‌می ‌ ۱۹۸۸ تا فبروری ۱۹۸۹ میلادی به سادگی طرح‌ریزی نشده بود. بلکه، عقب نیشینی شوروی از افغانستان به دقت برنامه‌ریزی و به خوبی‌ اجراشده بود که بعد از آن جمهوری دموکراتیک افغانستان (Democratic Republic of Afghanistan) برای سه سال دیگر پس از پایان اشغال شوروی دوام آورد.
اعلام یک جدول زمانی انعطاف ناپذیر برای خروج نیروهای شوروی از افغانستان شوروی را برای پاسخ دادن به شرایط نظا‌می ‌و سیاسی افغانستان که همواره در حال تغییر بود در تنگنا قرار داد. در ماه نوامبر۱۹۸۶ میلادی اتحاد جماهیر شوروی به رهبری میخایل گورباچف تصمیم گرفت که تمام نیروهای نظا‌می‌اش را تا پایان سال ۱۹۸۸ میلادی از افغانستان خارج کند. در سال ۱۹۸۵ میلادی که به خونین‌ترین سال در تاریخ جنگ افغانستان و شوری تبدیل شد، شوروی‌ها تلاش کردند که گزینه‌های نظا‌می‌ ، شورش در افغانستان را خاموش کند اما این طرح شوروی‌ها نیز ناکام ماند.
در نهایت، گورباچف اعضای کلیدی حزب دموکراتیک خلق افغانستان را به شمول داکتر نجیب‌الله که به تازگی دبیر کل حزب شده بود در اواخر سال ۱۹۸۶ به مسکو فراخواند و به آن‌ها ابلااغ کرد که دو سال وقت دارید تا برای خروج نیروهای شوروی از افغانستان و تطبیق سیاست آشتی ملی آمادگی بگیرید.
امضای موافقت‌نامه‌ جنیو در۱۴ آپریل ۱۹۸۸ میلادی میان افغانستان و پاکستان و اتحاد جماهیر شوروی و ایالت متحده امریکا به عنوان ضامن در نهایت زمینه را برای خروج نیروهای شوروی از طریق هندوکش مساعد کرد. موافقت‌نامه‌ جنیو یک جدول زمانی انعطاف ناپذیر را برای خروج نیروهای شوروی از افغانستان تعیین کرده بود. اما پیش از امضای موافقت‌نامه‌ ، برنامه‌ی مفصلی توسط ستاد عمو‌می ‌شوروی و سران ارتش چهلم شوروی(40th army) طرح‌ریزی شده بود که دستور خروج نیروهای نظا‌می ‌قبل از قبل در ۷ آپریل ۱۹۸۸ میلادی صادر شده بود.
نیروهای نظا‌می ‌شوری در دو مرحله از افغانستان عقب نشینی کردند؛
مرحله اول از ۱۵ ‌می‌ شروع  شد و تا ۱۵ آگست سال ۱۹۸۸ میلادی ادامه داشت. مرحله دوم در ماه جنوری آغاز شد و در ۱۵ فبروری سال ۱۹۸۹ میلادی پایان یافت. مسیرهای خروج از کندهار شروع و از طریق شیندند و هرات به کوشکا ختم می‌شد. مسیر شرقی از کابل شروع و از طریق گذرگاه سالنگ به حیرتان می‌رسید و با عبور از پل دوستی به ترمز ازبکستان ختم می‌شد.
در مرحله نخست ۵۰ هزار سرباز از ده قرارگاه عمده‌ی شوری در افغانستان خارج شدند. ارتش چهلم شوروی تمام پایگاه‌های شهر جلال‌آباد، غزنی، گردیز، فیض‌آباد، فراه، لشکرگاه، کندز و کندهار را به نیروهای افغانستان تسلیم کردند. این کار نیروهای شوروی را به دو دهلیز شرقی در کابل و غربی در شهر شیندند تقسیم کرد که هر دو تا مرز شوروی در شمال افغانستان کشیده شده بودند. خلا‌ء ایجاده شده با خروج نیروهای شوروی باید توسط نیروهای نظا‌می‌ جمهوری دموکراتیک افغانستان پر می‌شد.
شوروی‌ها به منظور محافظت از نیروهای در حال عقب‌نشینی تدابیر ویژه گرفته بودند، آن‌ها واحدهای اضافی تانک و توپ‌خانه و هم چنین پشتیبانی هوایی دوامدار را در امتداد مسیرهای خروج شان مستقر کردند. برعلاوه شوروی‌ها به منظور جلوگیری از حملات مجاهدین در مسیر راه‌ها زمینه آتش بس را با پرداختن پول به آن‌ها فراهم کردند. این کار شوروی‌ها بسیار مؤثر واقع شد و تلاش‌های گروه‌های مختلف مجاهدین برای دخالت در عقب‌نشینی آن‌ها محدود بود.
با خروج نیروهای شوروی از افغانستان مجاهدین حملات سنگینی را علیه نیروهای نظا‌می ‌دولت نجیب‌الله که تازه مسئولیت قرارگاه‌های نظا‌می ‌شوروی را در سرتاسر کشور به عهده گرفته بود راه‌اندازی کردند. در نتیجه، نجیب‌الله از شوروی‌ها خواست که تمام نیروهای شان را از دهلیز غربی خارج نکنند و در هرات و شیندند حضور داشته باشند. شوروی‌ها برای عملی کردن تعهدات موافقت‌نامه، در عوض نیروهای شان را از ولایت کندز تخلیه کردند. در موافقت نامه تصریح شده بود که باید 50 درصد از نیروهای شوروی تا ختم مرحله اول از افغانستان خارج شوند.
مرحله دوم خروج نیروهای شوری از افغانستان در ماه جنوری ۱۹۸۹میلادی، پس از دو ماه تأخیر به دلیل مشوره میان مسکو و رژیم نجیب‌الله برای جلوگیری از بی‌ثباتی روزافزون در کشور آغاز شد. کابل تلاش ‌می‌کرد که حتی پس از خروج شوروی مسکو را برای پشتبانی هوایی تحت فشار قرار بدهد. با این که مسکو بسیاری از خواسته‌های نجیب‌الله را پذیرفت اما شوروی می‌خواست که به توافق نامه جنیو پای بند بماند.
سرانجام شوروی تما‌می ‌ 50 هزار نیروی باقی مانده اش را تا اواخر جنوری و اوایل فبروری ۱۹۸۹ میلادی از افغانستان خارج کردند. آخرین طیاره اتحاد جماهیر شوروی روز سوم فبروری میدان هوایی بگرام را ترک کرد و آخرین نیروهای پیاده شوروی روز چهارم فبروری از کابل خارج شدند. نیروهای شوروی روز هشتم فبروری هرات را ترک و به نیروهای جمهوری دموکراتیک افغانستان تسلیم کردند.
براساس گفته‌های جنرال مخموت گریف، آخرین مشاور ارشد ارتش شوروی برای ارتش جمهوری دموکراتیک افغانستان، ارتش چهلم حدود ۹۹۰ وسیله نقلیه زرهی، حدود ۳ هزار موتر باربری، ۱۴۲ قطعه توپ‌خانه، ۸۲‌هاوان، ۴۳ راکت‌انداز چندکاره، ۳۲۱ سیستم دفاع هوایی، بیش از ۱۴ هزار اسلحه سبک و حدود ۱۷۰۶ راکت‌انداز ساده را به نظامیان افغان تسلیم کردند.
با وجود این‌که خروج نیروهای شوروی از افغانستان به صورت ماهرانه و با کم‌ترین تلفات جانی و مادی شوروی‌ها عملی شد، اما اعلام جدول‌ زمانی رسمی‌ برای خروج نیروهای شوروی و امضای موافقت‌نامه جنیو در سال ۱۹۸۸ میلادی شوروی‌ها را مجبور کرد که در برخی از ولایت‌ها قدرت را پیش از وقت به دولت نجیب‌الله تحویل بدهد. با این کار نیروهای نظا‌می ‌دولت نجیب‌الله نتوانست خلاء ایجاد شده را که با خروج نیروهای نظا‌می ‌اتجاد جماهیر شوروی به وجود آمده بود پر کند.
تعیین جدول زمان بندی برای خروج نیروهای شوروی از افغانستان زمینه را برای مخالفان شوروی که عمدتا ایالات متحده امریکا، پاکستان و عربستان سعودی بود فراهم کرد تا حمایت‌هایش را از گروه‌های مجاهدین افزایش بدهند.
دولت روسیه چندین بار اسلام‌آباد را به تعلیق و یا حتی نقض توافق نامه خروج تهدید کرد، اما تعهد انعطاف ناپذیر اتحاد جماهیر شوروی در قبال توافق نامه جدول زمان بندی خروج نیروهایش از افغانستان این موضوع را برای مخالفانش روشن کرد که شوروی تحت هیچ شرایطی به دنبال نقض موافقت‌نامه‌ جنیو نیست (بسیاری از منابع تایید می‌کنند که حتی بدون امضای موافقت‌نامه‌های جنیو کمیته سیاسی و اجرایی حزب کمونیست شوروی احتمالا بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۸۹ نیروهای شوروی را از افغانستان خارج می‌کرد.)
اتحاد جماهیر شوروی از زمان خروجش تا دسامبر سال ۱۹۹۱میلادی سالانه ۳ تا ۴ میلیارد دالر را صرف کمک‌های اقتصادی و نظا‌می ‌برای حمایت از رژیم نجیب‌الله در افغانستان مصرف کرده است. صدها مشاور نظا‌می‌ و غیرنظا‌می ‌تا زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان حضور داشتند. در نهایت، توقف حمایت‌های مالی و نظا‌می ‌مسکو باعث شد که دولت نجیب الله سقوط کند. حکومت کمونیستی افغانستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سه سال دیگر دوام آورد و سر انجام در ماه دسامبر سال 1991 میلادی سقوط کرد.