(گفت‌وگو با داکتر چراغ‌علی چراغ، مشاور وزارت تحصیلات عالی در زمان دکتر شریف فایض و بنیان‌گذار موسسه تحصیلات عالی طبی چراغ)

داکتر صاحب، در نخست سپاس‌گزاریم از اینکه برای این گفت‌وگو وقت گذاشتید. روزنامه افغانستان‌ما به پاس خدمات و کارکردهای مرحوم دکتر شریف فایض، وزیر پیشین تحصیلات عالی کشور که به تازگی درگذشته است ویژه‌نامه ‎ای را منتشر می‌کند. شما منحیث کسی که از نزدیک با ایشان همکار بودید، در ابتدا از آشنایی تان با مرحوم دکتر فایض بگویید؟
تشکر از شما. درگذشت فایض برای من بسیار متأثر کننده است، او یکی از نخبگان جامعه اکادمیک افغانستان بود. اوایل دهه هشتاد خورشیدی بود و دولت انتقالی پس از نشست "بُن" به وجود آمده بود تا برای برگزاری انتخابات و نظام جمهوری دموکراتیک زمینه‌سازی کند. دکتر شریف فایض وزیر تحصیلات عالی دولت انتقالی بود. زمانی که دکتر فایض وزیر تحصیلات عالی بود من در انستیتوت طبی کابل به حیث معاون علمی ‌کار می‌کردم. چند ماهی از وزارتش می‌گذشت که دکتر فایض یک روز مرا در وزارت خواست. ما باهم شناخت قبلی نداشتیم. وقتی رفتم در دفترش مراجعین زیادی داشت و من منتظر نشستم تا به کار دیگران رسیدگی کرد. دکتر از من پرسید که شما چه کار و چه مشکل دارید؟ خود را معرفی کردم و گفتم که وزیر صاحب خودتان مرا خواسته‌اید. بسیار با صمیمیت پذیرایی کرد. آن موقع کمی ‌ناآرام بود؛ به این دلیل که وضعیت تحصیلی رشته‌های طبی در افغانستان بسیار به شکل میخانیکی و غیر اکادمیک نمو کرده بود. هرکس یک مرکز آموزشی طبی ساخته بود. چندی بر سر خیمه‌ای نوشته بود "فاکولته طب" و در جای دیگر لوحه مکتب را پایین و لوحه‌یی را با عنوان "فاکولته طب" بالا کرده بودند، هم‌چنین عده ای در یک ولایت دیگر که هیچ امکاناتی نداشت مرکزی را با عنوان فاکولته طب تاسیس کرده بودند و ادعا می‌کردند که ‌داکتر فارغ می‌دهیم. وقتی دکتر فایض این وضعیت را دیده بود تصمیم گرفته بود که برای مدیریت این نابسامانی‌ها یک تیم متخصص و متعهد تشکیل بدهد. از همین رو، مرا خواسته بود و پیشنهاد کرد که مشاور طبی وزارت تحصیلات عالی باشم. اگرچند آشنایی کاملی از آقای فایض نداشتم ولی پیشنهادش را پذیرفتم و از نزدیک باهم همکار شدیم.
وقتی که از نزدیک باهم همکاری شدید، پس برنامه‌های دکتر فایض برای تحصیلات عالی افغانستان را هم خبر دارید.
آنچه من در مورد فایض فهمیدم، بسیار آدم قوی و با فکر باز در تحصیلات عالی بود. آنچه که در مفکوره و آرمان ما بود، آقای فایض می‌فهمید و برایش برنامه داشت. او از دانشگاه یک درک واقعی داشت. فایض واقعاً می‌خواست به اصطلاح رایج در دنیا که یک «University » بسازد. می‌خواست که امکانات فراهم شود و در چهار زون افغانستان چهار "یونیورسیتی" بسیار کلان ساخته شود تا جوابگوی نیازمندی‌های کشور باشد.
هم‌چنین، برای اولین بار از سخنان فایض ما فهمیدیم که نصاب تحصیلی چیست و چگونه باید باشد. آنچه افغانستان در حال گذار بدان نیازمند است، نصاب تحصیلی است که با تکامل علم و تکنولوژی همگام باشد. تا آن‌زمان همه فاکولته‌ها در یک راه ثابت و راکد روان بودند. اما فایض آمد و با هدف تغییر و تکانه‌ای در راستای بهبود، برای ما تشریح کرد که نصاب درسی چگونه باشد و دانشگاه چه جایی است.
آقای فایض، برنامه و نظرش این بود که دانشگاه باید جایی برای تولید دانش باشد. جایی که شیوه تحقیق به راه بیفتد، تفکر شود، این تفکرها تعمیم داده شود تا جامعه از آن استفاده کند و جامعه از حالت مصرفی به جامعه تولیدی تبدیل شود. آقای فایض همواره می‌گفت که اگر دانشگاه‌ها تقویت نشود و محلی برای تولید فکر نباشد جامعه ما در تمام ابعاد یک جامعه مصرفی باقی می‌ماند.
یکی از دیدگاه‌های دکتر فایض در مورد نظام آموزشی افغانستان این بود که او می‌گفت ما نباید تنها در انتقال دانش سهم بگیریم بلکه ما باید دانش تولید کنیم و زمانی ما تولید کننده دانش خواهیم بود که نظام آموزش کشور بهبود یابد و در دانشگاه‌های کشور فکر تولید شود نه ماشین؛ یعنی ماشین تولید نکنیم، فکر مؤلد ماشین را تولید کنیم.
از همین رو متوجه شدیم که حرف‌هایش واقعاً آموزنده بود و وقتی که نصاب تحصیلی را بررسی کردیم، فهمیدیم که این نصاب آموزشی جوابگوی افغانستان نوین نیست. نصاب تحصیلی به ویژه دانشگاه‌های کابل را به زودترین فرصت به همکاری جامعه جهانی و دانشگاه‌های خارجی اندکی تغییر دادیم.
اگر دکتر فایض در وزارت تحصیلات عالی باقی می‌ماند مسلماً دانشگاه‌های کشور در حالت کنونی باقی نمی‌ماند. به خاطر این‌که پس از برکناری دکتر فایض، برنامه‌هایش تداوم نیافت و دیگران نتوانستند مطابق برنامه‌های او عمل کنند.
دکتر فایض تازه اساس گذاشته بود که در پوهنتون‌های ما تولید فکر شود و ما صاحب ملکیت‌های ذهنی شویم. اما برنامه‌های دکتر فایض و کارهایش باقی ماند و پس از رفتن او کاری نشد. اکنون دانشگاه‌ها و فاکولته‌های زیادی داریم ولی یک فورمول و یک اندیشه‌ای تولید سرمایه، به وجود نیامده است تا برای افغانستان پول بیاورد؛ چون فکر تولید نمی‌شود بلکه دانشگاه‌ها در نقش مکانی برای انتقال دانش تقلیل یافته است.
چون شما در تیم رهبری وزارت تحصیلات عالی بودید، چه دستاوردهایی داشتید که بگویید این‌ها نتایج کار دکتر فایض است؟
اکثر برنامه‌هایش طویل مدت بود. اما من متوجه شدم که فایض قبل از اینکه یک مدیر خوب باشد یک رهبر خوب است؛ به همه انگیزه می‌داد. در حالی که همه روی محتوا فکر می‌کرد، اما او تأکید داشت که ما باید روی فرایند فکر کنیم. او می‌گفت که ما باید براساس شایستگی فارغ بدهیم. یعنی فارغان دانشگاه باید شایسته ملت و کارش باشد نه اینکه تنها ساختار در نظر گرفته شود. با هفت سال دانشگاه رفتن که کسی ‌داکتر نخواهد شد مگر آنکه شایستگی و درایت تداوی مریض را پیدا کند تا به مردم خدمت کند. فراغت براساس سترکچر(فورمول) شبیه قواعد اداری دولت است و این را دولت‌ها کار دارد، اما فایض می‌گفت که نه، باید فراغت بر مبنای شایستگی باشد که ملت‌ها نیاز دارد. بنابراین تمرکز روی فرایند و شایستگی یک برنامه زمان‌بر است.
اما در مدت زمانی که در وزارت تحصیلات عالی بود، انستیتوت طبی کابل در زمان او به پوهنتون طبی کابل ارتقا کرد و همزمان با این، انستیتوت پولی تخنیک کابل نیز به پوهنتون ارتقا پیدا کرد. کریکولم درسی را هم‌چنان که اشاره کردم یک بازنگری و تغییرات عمده در آن ایجاد شد و مراکز طبی غیر معیاری را از ولایات مسدود کرد.
آنچه ما در جریان همکاری باهم در وزارت تحصیلات عالی از او دریافتیم، فایض جرأت فوق‌العاده داشت، کارهایش را بسیار خوب به پیش می‌برد و با کارهای غیر قانونی سخت مبارزه می‌کرد. یک دوره سوالات امتحان کانکور عمومی ‌به بازار برامده بود و فایض توانست امتحان کانکور همان ولایات را لغو کند. در فاکولته طب که ما کار می‌کردیم، هرروز مظاهره، جنجال و بستن دروازه بود، اما در زمان او کسی جرأت این کارها و حرکات غیرقانونی را نداشت و با جدیت برخورد می‌شد. دکتر فایض مثل یک شخصیت اکادمیک در موضوعات علمی ‌و اکادمیک استوار می‌ایستاد و جدیت او باعث شده بود که ما نیز در کارهای مان جدی و در تطبیق اصول و قوانین اکادمیک مصر باشیم.
در دوره وزارت دکتر فایض برای ظرفیت‌سازی در بخش طب چه کارهایی انجام شد؟
در همان مدت کریکولم طبی جدید شد، مراکز طبی غیر معیاری لغو شد، انستیتوت طبی کابل به پوهنتون طبی کابل ارتقا یافت و بورسیه‌های تحصیلی برای رشد ظرفیت‌های طبی ارائه شد. فایض بسیار دوست داشت که دانشگاه‌های ما در سطح منطقه قد علم کند. به همین منظور او ابتدا روی زیربنا تمرکز کرد. در بخش طب تنها ساختمان نه بلکه اساسی‌ترین بحث تجهیزات تکنولوژی طبی و لابراتوار است. در این مورد فایض بسیار تلاش کرد و از بانک جهانی نیز پول گرفت تا این زیربناها کامل شود.
اما تا وقتی ما و فایض در این وزارت بودیم حدود بیست درصد این پول در بخش زیربنا به مصرف رسیده بود که فایض برکنار شد. وقتی تیم‌های دیگری وارد وزارت تحصیلات عالی شدند، هشتاد درصد باقی پول در بخش‌های دیگری به مصرف رسید و لابراتوارهایی را که فایض می‌خواست فراهم کند تا طب ما با تکنولوژی مدرن روز مجهز شود، باقی ماند و این ماموریت نااجرا ماند. متأسفانه تاحالا هم یک لابراتوار اناتومی‌ نداریم و در پوهنتون پولی تخنیک نیز لابراتوارهایش طبق برنامه تجهیز نشد ولی پول‌ها در جاهای دیگری به مصرف رسید.
بسیاری‌ها بر این باور اند که در افغانستان، حکومت همواره انتصاب و برکناری وزرای کابینه را براساس برخوردهای سیاسی انجام می‌دهد. شما فکر می‌کنید که برکناری فایض یک برخورد سیاسی بوده و با رفتن او مأموریتش ناکام و نهادهای تحصیلات عالی قربانی بازی سیاسی شد؟
دکتر فایض در وزارت تحصیلات عالی یک نظام تازه را نو بنیاد گذاشته بود و برای آینده‌ی این نهاد برنامه داشت. ماموریت فایض طویل مدت بود چون یک برنامه کلان و برنامه اکادمیک شدن این نهادها را روی دست داشت. متأسفانه در افغانستان دست‌های غیر مرئی است که نمی‌خواهند افغانستان رشد کند. چون وزارت تحصیلات عالی یک نهاد اساسی برای ارتقای کشور است و نقش شریان در بدن را دارد؛ بنابراین این دستان نامرئی نمی‌خواهند که این نهاد قوی شود.
اما مجری همان برنامه‌هایی که نخواست واضح است که دولت بود. دولت دکتر فایض را برکنار کرد. با برکناری او مشکلی نیست، هیچ وزیری ابدی باقی نمی‌ماند ولی هدف این است که باید برنامه‌های او باقی می‌ماند. وزارت تحصیلات عالی باید سیاست‌زده نشود؛ چون یک وزارت اکادمیک است. نهادهای آموزشی باید از بازی‌های سیاسی دور باشد و کرسی این وزارت‌ها به عنوان کارت و سهم بازی سیاسی شمرده نشود تا بتواند به دور از زدوبند سیاسی در فضای استقلال روی برنامه‌ها و نظام تحصیلی کار کند و برای جامعه کادر تربیه کند.
از ویژگی‌های شخصیتی دکتر فایض که در جریان همکاری با او دریافتید چه بود؟
این را جدی می‌گویم که من زیاد اهل تشریفات نیستم، اما در جریان کار با دکتر فایض متوجه شدم که او بیشتر از من آدم صمیمی ‌است و اهل تشریفات نیست. در جریان کارهای تیمی‌ حس نمی‌کردیم که با وزیر باشیم بلکه فکر می‌کردیم با یک معلم هستیم. او بیشتر شبیه یک معلم خوب بود که همواره می‌آموزاند، البته هم‌چنان که پیشتر گفتم او یک رهبر خیلی خوب هم بود.
آیا فایض در تأسیس موسسه تحصیلات عالی طبی چراغ هم نقش داشت؟
صد در صد. فایض عضو هیأت امنای موسسه تحصیلات عالی چراغ بود. وقتی فایض را نماندند که برنامه‌هایش را تطبیق کند، به سراغ راه‌های دیگری رفت. پوهنتون افغان-امریکن را ایجاد کرد و توانست خود را اقناع کند. به من هم پیشنهاد کرد که تو هم می‌توانی یک فاکولته طبی ایجاد کنی. من بسیار مدیون احسان او هستم. برایم روحیه داد و گفت که اگر برنامه‌های ما در وزارت تطبیق نشد، بیا جداگانه به صورت مستقل کار کن و یک مرکز آموزش طب استندرد ایجاد کن.
دکتر فایض برای موسسات تحصیلات عالی خصوصی نیز برنامه داشت و می‌گفت که اگر خوب رشد کنید، ما می‌توانیم در آینده موسسه تحصیلات عالی طبی چراغ را با دانشگاه افغان-امریکن ادغام کنیم. ادغام پوهنتون‌ها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی یکی از برنامه‌های عالی او بود. ما شاهدیم که در کابل بسیار مراکز تحصیلی فعال شده ولی اکثریت شان معیارهای لازم را ندارند. بنابراین آقای فایض می‌گفت که این موسسات تحصیلی باید نظر به ظرفیت شان باهم مدغم شوند و چندین نهاد زیر چتر یک نهاد با کیفیت فعالیت کند.