صلح یک امری ضروری است و از نیازهای اصلی جوامع انسانی به شمار می‌رود. بدون صلح؛ بی‌نظمی و ناامنی در جامعه حاکم بوده و دست‌یابی به آسایش، آرامش و توسعه انسانی با مشکل جدی مواجه خواهد شد. کشورهای مانند افغانستان که اقوام مختلف در آن ساکن هستند و در طول تاریخ گرفتار جنگ‌های خونین، نفاق‌های ویران‌گر و نزاع‌های گوناگون بوده‌اند؛ ضرورت صلح بیشتر احساس می‌گردد.
ولی نکته واضح و روشن برای همگان این است که در صورتی صلح دائمی و فراگیر در این کشور تحقق خواهد یافت که نگاه‌ها نسبت به برقراری صلح قومی و سمتی نبوده باشد؛ بلکه صلح باید مبتنی بر نگاه‌های انسانی و منافع مشترک ملی ایجاد گردد. صلح باید مشتمل بر باورها و ارزش‌های فردی و اجتماعی همه اقوام باشد. صلح باید تضمین کننده ارزش‌های حقوق بشری و تامین کننده آزادی‌های عمومی افراد در جامعه باشد.
به همین جهت شهید وحدت ملی جناب استاد عبدالعلی مزاری با درک عمیق از اوضاع کشور و جایگاه صلح در افغانستان؛ همواره بر محو عوامل نزاعها، نفاقها، افراطیت و تعصبات کور مذهبی، قومی ومانند آن تاکید می‌کرد.
همچنان بر نفی انواع گوناگون بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌های ناروا که همیشه سبب ظهور و بروز منازعات در این کشور شده، تاکید می‌کرد. نجات و رهایی از این مشکلات و معضلات را نیز در گرو صلح دائمی و فراگیر می‌دانست.
به نظر ایشان صلح باید در اثر تلاش‌های همگانی، مشترک و بر اساس احترام متقابل و همدلی همه اقوام به وجود آید. صلح که در اثر اغراض سیاسی، قومی، سلیقه‌های شخصی و منافع گروهی و سمتی برقرار گردد؛ موقتی بوده و قطعا فراگیر و پایدار نخواهد بود. به باور ایشان صلح باید نقطه اتصال تمام اقوام ساکن در این کشور بوده باشد و باعث شود تا همگان بر محور آن گردهم آمده و صادقانه همدیگر را در آغوش بگیرند.
بدون در نظرداشت ارزش‌های انسانی و کرامت ذاتی انسان‌ها و نادیده گرفتن آزادی‌های عمومی افراد در پروسه صلح؛ به معنی عدم اعتقاد به صلح پایدار و ثبات دایمی است. صلح که فاقد معیارهای انسانی و قانونی باشد هیچ جایگاهی در افکار عمومی و جامعه نداشته و برای مردم این سرزمین قابل قبول نخواهد بود. توقع شهروندان و مردم از آوردن صلح این است که همه اقوام بتوانند در یک فضایی صلح آمیز و آرام و توام بااحترام متقابل در کنارهمدیگر زندگی نمایند.
به همین دلیل شهید وحدت ملی معتقد بود که باید همه اقوم و افراد در این جامعه با تاکید بر مشترکات خویش از نگاه و حس مشترک انسانی برخوردار شوند و بر حفظ ارزش‌های حقوق بشری و آزادی‌های عمومی افراد تکیه نمایند تا زودتر به صلح، ثبات و توسعه انسانی دست یابند. از نظر شهید وحدت ملی همگان باید از افراط‌گرایی و تندروی‌های مذهبی، قومی و سیاسی پرهیز نموده و در مسیر اعتدال برای رسیدن به صلح مطلوب گام بردارند.
از دیدگاه شهید وحدت ملی؛ صلح باید فراگیر بوده و قابل قبول برای همه اقوام باشد.
صلح باید مبتنی بر وحدت و همبستگی ملی شکل بگیرد. تبعیض، نابرابری، انحصار طلبی و عدم رعایت حقوق اساسی اقوام و شهروندان در پروسه ملی صلح؛ مغایر با وحدت و همبستگی ملی است. چنین صلحی نزاع‌های مذهبي، نژادي، قومی و قبیله خاتمه نخواهد بخشید.
لذا نباید در پروسه ملی صلح؛ انگیزه‌ها و نیت‌ها بر حذف دیگران و ضايع ساختن حقوق يكديگر بنا شود. شهید وحدت ملی باورمند بود که اگر اقوام ساكن در افغانستان، هويت و شخصيت و حقوق همديگر را نفي نكنند ديگر مشكلي وجود نخواهد داشت و به راحتی زمینه صلح عمومی و فراگیر فراهم خواهد شد. چنانچه که تاکنون در این جامعه مفکوره‌ها؛ انحصار طلبی بوده و تمام جنجال‌ها و درگيري‌ها در امتيازطلبي و حذف یکديگر بوده است. منتهی با چهره‌های گوناگون بروز و ظهور نموده است. گاهی در چهرة مذهب و گاهی در چهرة نژاد و امثال آن؛ خود را نشان داده است.
تاکید ایشان این بود که وحدت ملي را در افغانستان در تمام عرصه‌ها باید به عنوان يك اصل پذیرفت. نفاق و دو دستگی براي اقوام و مردم این کشور فاجعه است. و کسانی که این نوع مسائل را دامن می‌زنند ‏خائنين ملي است.
لذا از لازمه تحقق صلح پایدار در این سرزمین این است که مردم و احزاب ناگزیرند همديگر را تحمل بكنند و در صدد حذف يكديگر نباشند چه از نگاه ‏قومی و چه از نگاه حزبی و چه از نگاه مذهبی و مانند آن.
شهید وحدت ملی ‏براي همه ي احزاب و مليت‌ها احترام قائل بود و براي همه حق مساوي و برابر طبق نفوس شان مي‌خواست و جنگ را راه حل نمی دانست. چون می دانست در کشور که تنوع دینی، مذهبی، قومی، نژادی، لسانی وجود دارد؛ تبعیض و برتری طلبی های نژادی و قومی بحران آفرین است.
به عقیده ایشان تا زمان که ریشه‌های اصلی منازعه و مخاصمه در کشور مورد توجه قرار نگیرد و حقوق برابر شهروندی برای شهروندان نادیده انگاشته شود و منابع و فرصت های ملی تنها در اختیار عده‌ای از اقوام قرار داشته باشد به هیچ وجه مشکلات اجتماعی در این کشور به صورت اساسی حل نخواهد شد. به همین خاطر در مناسبت‌های مختلف ایشان به صراحت بیان کرده است که تمام جنجال‌ها و درگيري‌ها بر سر امتيازطلبي و حذف یکديگر است و تا این مشکل به صورت بنیادی حل نشود صلح پایدار در این جامعه تحقق نخواهد یافت.
از نظر شهید وحدت ملی احترام گذاشتن به کرامت انسانی و حرمت ذاتی افراد مسئله مهم دیگری است که در پروسه ملی صلح باید مورد توجه جدی قرار گیرد. ازلازمه احترام گذاشتن به  حيثيت و کرامت انسان‌ها آن است که‌ با همه اقوام و قبایل به صورت برابر و یکسان رفتار شود.
به اين معنی که  همه افراد و اقوام به صورت یک سان از حقوق و آزادیهای عمومی برابر برخوردار گردند. به اعتقاد ایشان؛ برای تحقق صلح مطلوب در این جامعه اقوام و شهروندان این دیار ناگزیرند از محدود نگری های قومی، زبانی، مذهبی، سمتی، سیاسی و امثال آن عبور نمایند و به جای آن به بزرگ نگری و دیگر اندیشی فکر کنند.
حقوق وآزاديهاي همگان را به رسمیت شناخته و احترام داشته باشند. نابرابری ها درمیان اقوام و بخشهای مختلف مردم افغنستان به طور گسترده مشاهده می گردد. انواع گوناگون تبعیض را نمی توان انکار کرد. لذا ایشان تاکید داشتند که عدالت اجتماعي بدون در نظر داشت  تركيب تناسبي اقوام  كارساز نمی باشد. در نتیجه مردم این خطه ازنزاعها و نفاقهای ملي و تبعيض هاي شکننده قومي رهای نخواهند یافت.
ایشان در یکی از سخنرانیهای ارزشمند شان نیزچنین بیان داشت که: «ما مردم افغانستان هیچ نژادی را نمی‌خواهیم نفی کنیم ترکمن است هزاره است تاجیک است افغان است ایماق است و دیگر اقوام هستند.
همه آنها بیایند در این مملکت برادر وار زندگی کنند و هر کس به حقوق شان برسد و هر کس در باره سرنوشت شان؛ خودش تصمیم بگیرد. اگر کسی بیاید و نژاد خود را حاکم بسازد  دیگران را نفی بکند این فاشیستی است این خلاف رسوم بین المللی است. « بنأ  صلح یک پروسه ملی است و تحقق آن نیازمند وحدت و همبستگی ملی است و احترام گذاشتن به ارزش‌های حقوق بشری و انسانی افراد و اقوام و توجه جدی به کرامت ذاتی آنان از لازمه ایجاد صلح پایدار در افغانستان است. امید است اندیشه و نگاه انسانی شهید وحدت ملی در قبال پروسه ملی صلح مورد توجه همگان قرار گیرد و نزاع‌های ویرانگر و ناگوار گذشته تکرار نشود.
به اعتراف همه اندیشمندان، عدالت خواهان و مبارزین راه حق؛ اندیشه‌های ناب استاد شهید عبدالعلی مزاری در تمام عرصه‌های اجتماعی خیرخواهانه بوده است.
به همین جهت افکار و نظرات ایشان در تاریخ مردم افغانستان ماندگار و بی‌نهایت ارزشمند است.