یکی از دغدغه های اساسی سیاستمداران و نخبگان سیاسی و فکری تمام جوامع و بالخصوص جوامع جهان سوم چگونگی تحکیم ارزش های دموکراتیک در جامعه می باشد. با چه سازو کاری ارزش های جدید و دموکراتیک را در فرهنگ یک جامعه جای داد تا انسان های آن جامعه رفتار ها و اعمال خود را با توجه به ارزش های دموکراتیک منطبق ساخته و منشاء رفتار های خود را ارزش های دموکراتیک بدانند. این مسئله مهم می باشد که رفتار ها و اعمال ما را چه ارزش های مشروعیت می بخشد. اگر ارزش های چون قبیله، خشونت، ننگ، مردانگی، خویشاوندی، انتقام و قوم بر انسان ها مسلط باشد نوع رفتار و اعمال انسان متفاوت از رفتار ها انسان های خواهد بود که بر آن ها ارزش های چون تساهل و تسامح، حقوق بشر، آزادی بیان، برابری انسان ها و کثرت گرایی سیاسی حاکم است. برای همین مهم است که بدانیم که انسان ها چگونه ارزش ها را درونی می سازد. آیا می توان ارزش های جدید را بجای ارزش های سنتی جایگزین کرد و اگر این مهم ممکن است با چه روش ها و مکانیسم های می توان این مهم را انجام داد؟

همه انسان ها از زمانی که متولد می شود در یک فرایندی قرار می گیرد که جامعه شناسان به آن اصطلاحا اجتماعی شدن می گوید. در فرایند اجتماعی شدن انسان ها از طریق ارتباط با نهاد ها و انسان های دیگر آداب، رسوم، هنجارها، قوانین و مقررات و به طور کلی با فرهنگ یک جامعه آشنا شده و آن را درونی می سازد. بدون فرایند اجتماعی شدن انسان ها قادر نخواهد بود ساده ترین رفتار را که مورد پذیرش جامعه باشد انجام دهد. جامعه شناسان نمونه های از افراد انسانی را ذکر می کند که از دوران اولیه کودکی در فرایند اجتماعی شدن قرار نگرفته و بعدا با تلاش های فراوان نتوانسته است رفتار های شایسته و پذیرفته شده ای جامعه را یاد بگیرد. به طور مثال "جنی" یک دختر کالیفرنیایی است که از سن حدود یک و نیم سال تا زمانی که حدودا بیش از سیزده سال داشت در اتاقی حبس شده بود. جنی در این مدت با دنیایی خارج هیچ گونه ارتباط نداشته است و فقط زمانی اعضای خانواده را می دیده است که برای او غذا می برده است. افرادی که به او غذا می برد هیچ گونه سخنی با وی نمی زد به همین خاطر وی نه زبان یاد گرفته بود و نه هیچ گونه مهارت های انسانی دیگر را. بعدا رفتار های جنی مورد مطالعه قرار گرفت و مشخص شد که وی هیچ گونه عقب ماندگی ذهنی نداشته و دچار هیچ گونه نقض مادر زادی دیگر نیز نبوده است. آنچه باعث شده بود که وی زبان و مهارت های انسانی را یاد نگیرد قطع ارتباط نزدیک با انسان های دیگر بوده استi. بنابراین برای یادگیری زبان و بعضی مهارت های دیگر سن مشخص وجود دارد اما فراموش نگردد که انسان ها همیشه در فرایند اجتماعی شدن قرار دارد. یعنی همیشه در حال یادگیری است.

حال که در فرایند اجتماعی شدن انسان ها با محیط و دنیایی بیرونی خود آشنا می شود و همیشه در حال یادگیری است چگونه می توان ارزش های جدید را در فرایند اجتماعی شدن انسان ها جای داد تا از این طریق رفتار های انسان ها را تغییر داد. برای فهم این مسئله لازم است که عوامل مهم اجتماعی شدن را مورد بررسی قرار دهیم. به طور کلی عوامل اجتماعی شدن را می توان خانواده، گروه همسالان (همسن و سالان)، مدارس و رسانه های همگانی دانست. برخی عوامل دیگر نیز وجود دارد که در اجتماعی کردن انسان ها نقش دارد. احزاب و گروه های ذینفوذ، محل کار، برخورد های روزمره در خیابان ها از عوامل دیگر می باشد. بنابراین از طریق این عوامل می توان ارزش های جدید را به انسان عرضه کرد و آن ها را با روش درونی ساخت.

همه انسان ها بدون شک در یک خانواده ای به دنیا می آید بنابراین فرایند اجتماعی شدن در درون خانواده شروع می شود. افراد درون یک خانواده بدون شک بر رفتار ها و یادگیری اعضای خانواده تاثیر چشم گیری دارد. اما تاثیر خانواده از یک جامعه با جامعه ای دیگر فرق می کند. خانواده ها جایگاههای مختلفی در چارچوب کلی نهاد های یک جامعه دارند. در بیشتر جوامع سنتی، خانواده ای که فرد در آن متولد می شود تا اندازه زیادی تعیین کننده موقعیت اجتماعی فرد در بقیه زندگانیش است. در جوامع امروزی غربی، موقعیت اجتماعی به این ترتیب در هنگام تولد به ارث برده نمی شود. با وجود این، منطقه و طبقه اجتماعی خانواده ای که فرد در آن متولد می شود بر الگو های اجتماعی شدن به شدت تاثیر می گذارد. کودکان شیوه های رفتار ویژه پدر و مادر شان یا دیگران را در همسایگی یا اجتماع محلی شان فرا می گیرند.

یکی دیگر از عوامل اجتماعی شدن گروه همسالان است. گروه های همسالان گروه های دوستی کودکان همسن هستند. در بعضی از فرهنگ ها، به ویژه جوامع کوچک سنتی، گروه های همسالان به عنوان طبقات سنی رسمیت یافته اند. هر نسلی دارای حقوق و مسئولیت های است، که با پیرتر شدن اعضایش تغییر می کند. اغلب مراسم یا مناسک ویژه ای وجود دارد که گذار افراد را از یک طبقه سنی به طبقه دیگر مشخص می نمایند. افرادی که درون یک مجموعه سنی خاص قرار می گیرند معمولا در سراسر زندگیشان ارتباطات نزدیک و دوستانه برقرار می کنند و بر رفتار های یکدیگر تاثیر داردii.

عامل مهم دیگر اجتماعی شدن، مدارس است. امروزه بخش بیشتر از وقت کودکان در مدارس می گذرد. تا حدودی مدارس برخی کار ویژه های خانواده را انجام می دهد. مدارس جایی است که برنامه های آموزشی رسمی در آن تدریس می شود. در مدرسه است که کودکان یاد می گیرند که نظم و انضباط را رعایت کند، سر وقت به کلاس حاضر شوند و در کلاس آرام باشند. بنابراین بخشی از ارزش ها و هنجار ها از طریق مدارس به کودکان انتقال می یابد. عامل مهم دیگر رسانه ها است. روزنامه ها، مجلات، رسانه های صوتی و تصویری بخش از زندگی انسان ها شده است. کودکان و انسان های کلان بخشی از وقت روزانه خود را اختصاص به رسانه ها می دهند. رسانه ها عامل است که انسان ها را با دنیایی دورتر آشنا ساخته و مطلع می سازد.

حال برای تحکیم هر نوع ارزش می توان از طریق فرایند اجتماعی شدن وارد شده و ارزش های جدید را از مجرای عوامل اجتماعی شدن وارد ذهن انسان ها نمود. دولت امروزه قادر است که از طریق تمام این عوامل بر نسل جدید و همین طور بر تمام نسل ها و افراد انسانی تاثیر داشته باشد. در کشور های که نظام آموزشی متمرکز دارد دولت می تواند ارزش ها و هنجار های دلخواه خود را در کتاب های درسی مدارس بگنجاند و از طریق رسانه های چون تلویزیون، روزنامه ها، رادیو و دهه ها رسانه دیگر به درون خانه ها نفوذ کرده و رفتار های همه انسان ها را تغییر دهد. به خاطر داشته باشیم که انسان های کلان را می توان "باز اجتماعی یا دوباره اجتماعی" کرد. یعنی ارزش های جدید به جای ارزش های سنتی در ذهن آنها جایگزین کرد. اگر دولت بخواهد می تواند با استفاده درست از این مکانیسم، ارزش های دموکراتیک را تحکیم بخشد.

iجامعه شناسی، آنتونی گیدنز؛ ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نشر نی، 1381 ص 88-89
iiهمان، ص 105