لحظاتی بعد نوروز در خانه‌ها را خواهد زد و به جشن و شکوفایی نزدیک می‌شویم، جشنی که جلوه مهمی از فرهنگ غنی ما دانسته می‌شود. قرن‌های متمادی است که نوروز بر همه جشن‌های جهان فخر می‌فروشد. نوروز روز شادمانی زمین و آسمان و آفتاب، و سرشار از هیجان و هر سرآغازی است. نوروز تجدید خاطره خویشاوندی انسان با طبیعت است. سال روان، آخرین دقایق وثانیه هایش را پشت سرمی‌نهد و بوی بهار و تازگی سبزه به مشام می‌رسد. تغییر فصل و استقبال از نوروز، هر چند رویداد تکراری گمان برده می‌شود، اما این تکرار هرگز کهنگی و ملال بردار نیست. براستی راز این تازگی نوروز و جذابیت این بالندگی در چیست؟ پاسخ این پرسش بگونه‌های مختلف و در گستره‌های گوناگون داده شده است، اما بازهم احساس می‌گردد که هنوز تشنگی دانستن این راز اشباع شدنی نیست.

نوروز یکی از مناسب‌ترین و فطری‌ترین جشن‌هایی‌ست که در میان بسیاری از ملل جهان برگزار می‌شود؛ زیرا با آمدن نوروز، بهار طبیعت نیز از راه می‌رسد و مردم را به صحراها و کوه‌ها و جاهایی که در آن‌جاها به طبیعت بیشتر احساس نزدیکی می‌کنند، می‌کشاند. نوروز، جشنِ شکفتن و رستن و دگرگونی و آغازِ نو است. ملت‌های که در حوزۀ فرهنگ نوروزی زندگی می‌کنند، نوروز را همراه با یک تحول طبیعی در دور کیهانی و گذار طبیعت از زمستان به بهار جشن می گیرند. در این جشن مردم تحوّل طبیعت را در زایشی دوباره با واکنش‌هایی رمزگونه و نمادین با یک تحول درونی و بیرونی، در مجموعه ای از رفتارهای آئینی باز می نمایانند. هریک از عناصر شکل دهندۀ آئین‌های نوروزی به گونه ای در ساختار فرهنگیِ زندگی مردم و هویت بخشی به آنان نقش داشته اند.

 البته نقش و اثر گذاری آن‌ها در جامعه ها و فرهنگ‌های گوناگون و در مقاطع تاریخی مختلف متفاوت بوده است. از آن جمله در میان این آئین ها، می‌توان به مناسک پاک سازی و تطهیر به هنگام استقبال از سال نو، گستردن سفره نوروزی و گردهم آمدن اعضای خانواده به دور سفره نوروزی در هنگام سال تحویل، دید و بازدیدها، به در و دشت رفتن و به طبیعت پیوستن و گذراندن روزهای متمادی با شادی و شادکامی در طبیعت اشاره کرد. مناسک‌های یادشده از برجسته ترین رفتارهای آئین نوروزی درهویت سازی فرهنگی و ایجاد پیوندهای همبستگی و یگانگی در میان اعضای خانواده و جامعه و زمینه ساز یک زندگی سالم و پرنشاط برای افراد جامعه بشمار می‌رود که خوش بختانه هنوز هم چنان پایدار و پررونق وجود دارد.

درباره ارزش جشن نوروز فقط می‌توان به این مختصر اشاره نمود و بدان بسنده نمود که هویت فرهنگی و ارزش های نوروز در مجموعه آیین‌های نوروزی به خوبی دیده می شود. نوروز در واقعیت امر یک بخشی از هویت فرهنگی کشورهای حوزه نوروز دانسته می‌شود و این جشن آن را تقویت می‌نماید. به همین جهت مراسم محلی و سنتی که همراه با نوروز در کشورهای حوزه نوروز اجرا می شوند، احساس هویت ملی و محلی را برای مردم به ارمغان برده و تقویت می‌نماید. به سبب همین اهمیت و ارزش جشن نوروزی بود که در تاریخ 24 فوریه 2010 سازمان ملل متحد با تصويب يک قطعنامه در مقر سازمان در نيويورک، عيد نوروز را به عنوان روز بين المللى نوروز و فرهنگ صلح در جهان به رسميت شناخت و به ثبت رساند.

هم چنین از لحاظ حوزه جغرافیایی نوروز می‌توان اشاره نمود منطقه‌ای که در آن جشن نوروز برگزار می‌گردد، امروزه شامل چندین کشور می‌شود، هر چند برگزاری آیین های نوروز ممکن است در این کشورها متفاوت باشند، اما مهم آنست که آیین‌های نوروزی دراین کشورها برگزار می‌گردد. بطور مثال در افغانستان در نوروز سفره هفت‌میوه می‌چینند؛ درحالی که در ایران سفره هفت سین چیده می‌شود. به هرروی جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن، برعلاوه افغانستان و ایران و تاجکستان بعنوان محور این جغرافیا سراسر خاورمیانه، بالکان، قزاقستان، تاتارستان، در آسیای میانه چین شرقی (ترکستان چین)، سودان، زنگبار، در آسیای کوچک سراسر قفقاز تا استراخان و نیز آمریکای شمالی، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نپال و تبت را شامل می‌شود.

درباب پیدایش نوروز داستان‌ها، افسانه‌ها و روایت‌های متفاوتی وجود دارد. ولی بر بیناد آنچه مورخین و آگاهان فرهنگی در این باره آورده اند زمان پیدایش نوروز، به درستی و دقیق معلوم نیست، اما با استناد به برخی از اسناد و شواهد تاریخی این جشن، تاریخچه ای سه هزار ساله دارد و کهن ‌ترین آیین ملی در جهان به شمار می‌رود. در برخی از متن های کهن فارسی از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متن‌ها، کیومرث به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است.

 پدید آوری نوروز در شاهنامه، بدین گونه روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان، دستور داد تا در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند. همینطور برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به بابلیان نسبت می‌دهد. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در افغانستان کهن به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کوروش بزرگ به بابل بازمی‌گردد. همچنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده است.اما در اوستا (دست کم در گاتها) نامی از نوروز برده نشده است. ولی آنچه روشن است این‌که جشن نوروز در تاریخ و فرهنگ ما ریشه دیرینه داشته و از آیین‌های پسندیده و پرارزش که ارزش‌های انسانی را تمثیل و تقویت می‌نماید دانسته می‌شود.

سخن درباره چگونگی برگزاری آیین های نوروز می‌باشد. واقعیت آنست که برگزاری آیین نوروز باتوجه به وسعت جغرافیای نوروز وتکثر فرهنگی از تنوع و گوناگونی شگرف و استثنایی در فرهنگ‌های جهان برخوردار می‌باشد. پرداختن به این موضوع بصورت تفصیلی و دقیق، آنگونه محققان و فرهنگ شناسان بدان پرداخته اند از حوصله این سطور و صفحه بیرون است. اما به موارد مهم و عمومی آن اشاره می‌گردد: خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پای‌بند بوده و به آن می‌پردازند. البته اصطلاح " خانه تکانی " را بیشتر در مورد شستن، تمیز کردن، نو خریدن، تعمیرکردن ابزارها، فرش‌ها، لباس‌ها، به مناسبت فرا رسیدن نوروز، به کار می‌برند.

رسم افروختن آتش نوع دیگری از برگزاری آیین نوروزی دانسته می‌شود که در برخی از سرزمین‌های جغرافیای نوروزی رایج می‌باشد. این شیوه استقبال از نوروز از زمان‌های کهن در مناطق نوروزی چون افغانستان و ایران متداول بوده است. در بخش های از افغانستان و ایران این رسم به‌صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سال متداول است که به آن مراسم چهارشنبه‌سوری میگویند. پریدن از روی آتش در ایام نوروز در ترکمنستان نیز رایج است. کاشتن سبزه نوعی دیگر از استقبال از نوروز و آمادگی برای جشن نوروز است. در برخی از سرزمین‌های نورزوی درماه حوت (اسفند ماه)، ماه پایانی زمستان، که هنگام کاشتن دانه و غله است، کاشتن " سبزه عید " به صورت نمادین و شگون آور، از روزگاران کهن، در همهً خانه ها و در بین همهً خانواده ها مرسوم بوده است.

در پایان به نقش کارکردی جشن نوروز باید اشاره داشت. برای گستردن سفره نوروزی در جشن نوروزی می توان دو نقش و کارکرد مهم و اساسی تصور کرد. یکی نقش روانشناختی اجتماعی است که با باورمندی به فرود آمدن روان ایزدان و درگذشتگان به ضیافت نوروزی، و نشستن آنها بر سر خوان با صاحبان سفره و تبرک کردن و برکت بخشیدن به سفرۀ خانواده تحقق می یابد. کارکرد دیگرآن، کارکرد اجتماعی است که در گردآوردی اعضای خانواده به دورهم و بر سریک سفره است. این گردآوری در گستره جامعه صمیمیت و همبستگی کلان را فراهم می‌گرداند؛ آنچه را که امروز جامعه ما بدان سخت نیازمند است.