روز گذشته حسن روحانی رئیس جمهور جدید ایران مراسم تحلیفش را با دعوت از همتایان خود از کشورهای مختلف از جمله افغانستان انجام داد. رئیس جمهور کرزی جزو اولین کسانی بود که پیروزی رئیس جمهوری جدید ایران را به وی تبریک گفته و دعوت وی برای حضور در مراسم تحلیفش را پذیرفت. کرزی دیروز در راس هیاتی از کابل در این مراسم حضور داشت و رئیس جمهور ایران خطاب به کشورهای همسایه و منطقه تصریح کرد که ایران به دنبال تقویت صلح و ثبات و توسعه سیاسی اقتصادی منطقه با کمک کشورهای دوست است. وی اعلام کرد ایران تمام توانش را بکار خواهد بست تا ریشه های خشونت و ترور و دهشت افکنی از منطقه برکنده شود و کشورهای همسایه ایران در آرامش و صلح زندگی نمایند. این سخنان رئیس جهمهور ایران قطعا مخاطبان زیادی از جمله سران کشورهای پاکستان و افغانستان را داشت که باید این کشورها تلاش نماید آینده با ثبات و آرامی را برای خود رقم بزنند.

واقعیت این است که پس از سقوط رژیم طالبان که دیپلماتهای ایرانی در شهر مزارشریف را به قتل رساندند و این باعث سردی روابط طالبان با جمهوری اسلامی ایران شده بود در یک دهه گذشته روابط دو کشور همسایه ایران و افغانستان دوستانه و رو به گسترش بوده است. این بدان دلیل است که ایران روی مسائل عراق و افغانستان حاضر شد با دشمن دیرینه اش آمریکا روی یک میز نشسته و در شکل دهی نظام جدید در افغانستان کمک کند. این بدلیل دشمن مشترک دو کشور بود که سالها تهدیدی بالقوه برای ایران به شمار می رفت. همکاری ایران در یک دهه گذشته باعث شده است که دولت افغانستان نیز سطح روابط دو کشور را توسعه داده و سعی کرده است اجازه ندهد تهدیدی از خاک افغانستان متوجه همسایگانش از جمله ایران باشد. ایران و افغانستان بدلیل اشتراکات دیرینه و گسترده فرهنگی و تاریخی هیچگاهی نمی تواند روابط خود را در سطح وسیعی گسترش ندهد زیرا این اشتراکات فراوان بصورت خود کار بسترهای همکاریها مشترک دوملت و دولت را چه بسا فراتر از دایره دولت ها فراهم می نماید.

به لحاظ اقتصادی ایران و افغانستان بسترها و فرصتهای فراوان همکاری های مشترک در جهت توسعه پایدار دو کشور دارد. اتصال اسیای مرکزی به بنادر جنوب رویای دیرینه ایران بوده است که در سالهای اخیر تلاش کرده از طریق افغانستان کشورهای همسایه شمالی افغانستان ر ا از طریق بنادر جنوبی خود به ابهای آزاد متصل نماید که گام های اولیه آن در یک دهه گذشه علی رغم چالش ها و مشکلات جدی امنیتی در افغانستان برداشته شده است. از سوی افغانستان نیز به دلیل وابستگی شدید به بنادر پاکستان و مشکلات موجود فی مابین دو کشور سعی دارد مسیرهای بدیل ترانزیتی و دسترسی به آبهای آزاد را برای خود فراهم نماید. بنادر جنوبی ایران یکی از کم هزینه ترین و مناسب ترین گزینه های بدیل برای تاجران افغانستانی است. ولی نبود تسهیلات لازم و توسعه ناکافی زیر بناهای بنادر ایران تاکنون مانع افزایش قابل توجهی در ترانزیت افغانستان از طریق این بنادر شده است و اخیرا مقامات هندی اعلام کرده ان برای توسعه روابط تجاری و ترانزیت به اسیای میانه وا فغانستان حاضر در بنادر ایران سرمایه گذاری نماید. با توسعه زیر بناهای بنادر ایران قطعا ایران یکی از مهم ترین مسیرهای ترانزیتی افغانستان و اسیای میانه خواهد شد این می تواند بسترها و فرصتهای کلان توسعوی را برای دوکشور همسایه فراهم نماید.

در حوزه امنیتی ایران و افغانستان  تهدیدات و فرصت های مشترک فراوان را در جهت همکاریهای مشترک دارند. تروریزم و افراط گرایی در گذشته و اکنون از شهروندان دو کشور قربانیان زیادی گرفته است. اکنون نیز این پدیده تهدید مشترک برای امنیت و ثبات دو کشور است و دلیل اصلی همکاریهای مشترک ایران با ناتو وجامعه جهانی در افغانستان در یک دهه گذشته نیز همین مسئله بوده است. با افزایش توانایی ها وظرفیت های نهادهای مسلح و امنیتی افغانستان و همینطور ظرفیت های موجود در نهادهای امنیتی کشورهای همسایه در صورت شکل گیری همکاری های صادقانه و جدی در مبارزه با تروریزم وافراط گرایی می توان به آینده امنیت و ثبات بهتری در منطقه امیدوار بود. آنچه که از سیاست اعلامی ایران پیدا است و روز گذشته رئیس جمهور جدید ایران روی آن تاکید و تصریح داشت ایران در پی تقویت امنیت و ثبات در منطقه از جمله کشور افغانستان است.

اما ایران همواره نگرانی های خود را از حضور آمریکا و قدرت های غربی برای بلند مدت در افغانستان اعلام کرده است که مقامات افغانی نیز در مقابل سعی نموده است اطمینان های لازم را در جهت رفع نگرانی های ایران به این کشور بدهد. متاسفانه تقابل سیاست ها منطقه ی و بین المللی در دهه‏هاي گذشته آسیب های فراوانی را متوجه افغانستان ساخت و نقش همسایگان در این زمینه را نمی توان از یاد برد و نادیده گرفت. اما پس از نابودي امارت طالبان در كشور، فرصت‏هاي بسيار مساعدي در راستاي ايجاد يك همگرايي منطقه‏اي حول محور منافع مشترك به وجود آمد.  این امر باعث شد تا اندازه زیادی، كشورهاي همسايه به دوستان نزديك همديگر مبدل شده‏ و روابط‏شان، بر مبناي منافع مشترك گسترش یابد. شاید توان گفت که آن‏چه در گذشته بر سر افغانستان‌ آمده، ناشي از نبود همين منافع مشترك بوده و منافع ضد و نقيض همسايه‏ها و قدرت‏هاي بيروني، عامل سياه روزي افغانستان و گرفتاری های منطقه شده است.

نگارنده بر این باور است که در يك نگاه عمیق تر به روابط ميان افغانستان و ايران، می توان گفت كه علي‏رغم آن‏چه در ظاهر ديده مي‏شود، اين روابط در واقع، چندان گسترده و عميق نيست. هنوز مشكلات و نگراني‏هاي بسياري در روابط ميان دو طرف باقي است كه نياز به گفت‏وگو و بحث‏هاي دقيق‏تر دارد. در حوضه مسائل سیاسی و روابط سياسي، ايران نگراني‏هايي در مورد حضور نيروهاي آمريكا به عنوان دشمن ديرينه اين كشور و هم‏پيمانان آن در ناتو دارد كه تا هنوز برطرف نشده است. در اين ميان،‌ دولت افغانستان اگرچه تلاش نموده است اطمينان لازم را بر عدم استفاده از خاكش عليه منافع کشور های همسایه به آنان بدهد اما واقعیت این است که به نظر می رسد نگراني‏های ایران همچمنان در این زمینه باقی است. این درحالیست که برخی کارشناسان و مقامات افغانی مدعی اند مخالفان مسلح دولت افغانستان از کشورهای همسایه تقویت و تجهیزمی شوند ادعای که همواره از جانب مقامات ایرانی رد شده است اما به هرحال این مسئله جزو نگرانی های همیشگی مقامات افغانی بوده است.

در حوزه روابط تجاری و اقتصادی دو کشور متاسفانه ضعف مدیریت در افغانستان باعث شده است که روابط اقتصادي ميان دو كشور، يك‏جانبه و بیشتر به نفع ايران باشد. اين روابط بيش‏‏تر در زمينه واردات كالاهايي چون مواد غذايي و شوينده خلاصه شده و كم‏تر توجهي به حضور سرمايه‏گذاران ايراني در عرصه‏هاي مختلف به خصوص در بخش صنايع افغانستان شده است. از جانب دیگر هنوز مشكلاتي در زمينه توسعه صادرات افغانستان به ايران وجود دارد.

به هر روی  روابط دوکشور در تمامی حوزه های سیاسی، امنیتی ، فرهنگی و اقتصادی در طول سالهای واپسین  مي‏توانست بسيار بهتر از اين باشد. ايران داراي پتانسيل‏هاي زيادي براي پيش‏رفت افغانستان است . از این رو بایسته است  دولت افغانستان با برنامه ریزی های دقیق و کارشناسی شده  و جدیت کافی وتلاش های پی گیر در توسعه روابط میان دو کشور اقدام نمایند؛ زیرا از جانب ایران روشن است که این کشور بهره برداری از پتانسیل های موجود اش در کشور های دیگر را به سود خود می داند و لذا در این مورد همکاری خواهند کرد. استفاده از اين پتانسيل‏ها نياز به گفت‏وگوهاي دوامدار و پي‏گير ديپلوماتيك دارد كه بایسته است در این زمینه اقداماتی روی دست گرفته شود.