از سال 2001 میلادی تا اکنون گروه طالبان و دیگر گروه های تندرو قربانی های زیادی را از مردم افغانستان و جامعه بین المللی گرفته است. با گذشت بیش از سیزده سال مردم ملکی و نیرو های امنیتی افغانستان همچنان قربانی می دهد. پروژه صلح که از سوی حکومت حامد کرزی، رئیس جمهوری افغانستان آغاز شد؛ در آغاز پیش بینی می شد که به بن بست مواجه می گردد. با روی کار آمدن حکومت جدید اما، وضعیت تغییر نکرده است. حکومت جدید برای آوردن صلح چه اقدامات باید انجام دهد تا به صلح پایدار دست یابیم. نوشتار کنونی با بررسی مدارس دینی و مساجد در صدد بررسی آن است. مدارس دینی و مساجد چه نقشی در بی ثباتی و آوردن صلح دارد. حکومت وحدت ملی چگونه می تواند فعالیت ها مساجد و مدارس را تنظیم کند که منجر به تولید نیرو های تندرو نگردد.

پیش فرض این نوشتار مبتنی بر این است که مدارس دینی و مساجد نقش برجسته و اساسی در تولید افکار تندروانه دارد.

بنا بر گزارش وزارت حج و اوقاف در حدود صدو بیست هزار مسجد در سراسر کشور وجود دارد. رهبری این مساجد به دست دو صد و چهل هزار ملا و موذن است. بنا بر آمار های وزارت حج و اوقاف در حدود 900 مدرسه دینی در سراسر کشور فعالیت می کند که در این مدارس در حدود 200 هزار طلبه مشغول تدریس است. آمار وزارت حج و اوقاف تنها شامل مساجد، ملا امامان و مدارسِ می شود که توسط این وزارت ثبت و راجستر شده است. اما مساجد و مدارس زیادی در سراسر کشور وجود دارد که تنها ارتباط با کشور های بیرونی دارد و منابع و نیازمندی های شان از سوی کشور های بیرونی تمویل می شود. بنابراین، آمار مذکور دقیق نبوده بلکه تعداد مساجد و مدارس در سراسر کشور بیش از آمار مذکور است.

جامعه افغانستان یک جامعه سنتی محسوب می شود. از این لحاظ، مساجد و مدارس نقش برجسته در فرایند اجتماعی شدن انسان ها دارد. حد اقل در روستاهای افغانستان تا هنوز مساجد و مدارس یکی از عوامل اجتماعی کردن انسان ها محسوب می شود. از آنجایی که انسان ها در فرایند اجتماعی شدن ارزش ها، هنجار ها و نقش های مختلف را می آموزد بنابراین، نقش آن ها در ایجاد صلح و ثبات و بی ثباتی اساسی می نماید.

علاوه بر این ها، ملا امامان مساجد و مدرسین مدارس موقعیت های اجتماعی برتر نسبت به مردم عادی دارد. به گونه‏ای که رفتار ها و کنش های ملا امامان و مدرسین مدارس دینی الگوی رفتاری برای مردم عادی محسوب می شود. بنابراین، تندروی و افراط گرایی ملا امامان و مدرسین مدارس دینی تاثیری بر رفتار های دانش آموزان مدارس دینی و مردم عادی می گذارد. بنابراین، نقش ملاامامان و روحانیون دینی در دست یابی به صلح پایدار و حفظ ثبات اساسی و جدی می نماید.

با وجود نقش اساسی ملا امامان مساجد و مدرسین مدارس دینی اما، دولت کمترین ارتباط ممکن با این قشر جامعه دارد. ملا امامان مساجد در خطبه ها و سخنرانی های خود دست باز دارد. دولت هیچ گونه نقش در ارائه موضوع و نحوه صحبت ملا امامان مسجد ندارد. همین طور، دولت افغانستان هیچ اگاهی از مضامین درسی دانش آموزان در مدارس دینی ندارد. این در حالی است که در خیلی از کشور های اسلامی، دولت نقش برجسته در ترتیب و انتخاب موضوع خطبه ها و مضامین درسی مدارس دینی دارد. به عنوان مثال؛ عربستان سعودی و ترکیه از جمله کشور های است که خطبه های ملا امامان مساجد را می نویسد و ملا امامان موظف است که نوشته های محوله را بخوانش بگیرد. مدارس دینی را نیز، دولت سعودی و ترکیه کنترل می کند. کتاب ها و اندیشه های که منجر به رشد اندیشه تندروانه می شود از مضامین درسی مدارس دینی حذف می گردد. به طور کلی، در مدارس دینی عربستان سعودی و ترکیه مضامین تدریس می گردد که مخل نظم عمومی و خلاف رفتار ها و هنجار های حاکم بر جامعه نباشد.

در افغانستان اما، مساجد و مدارس دینی می شود گفت که خارج از قلمرو حاکمیت دولت قرار دارد. دولت هیچ گونه کنترل بر مدارس دینی ندارد. از انجایی که مدارس و مساجد نقش پر رنگ در ثبات و بی ثباتی دارد. لازم است که دولت افغانستان راهکاری برای جلوگیری از رشد اندیشه های تندروانه در پیش گیرد. در ذیل تلاش می شود راهکار های ممکن را بیان دارم.

اول؛ راهکار اول این است که دولت افغانستان همانند عربستان سعودی و ترکیه و برخی دیگر کشور های اسلامی خطبه های ملا امامان مساجد را بنویسد و مضامین درسی مدراس دینی را کنترل نماید. این راه در ترکیه و عربستان سعودی پاسخگو بوده است اما این روش به جد با دموکراسی و ارزش های دموکراتیک ناهمخوان است. هیچ سنخیت با آزادی بیان و دیگر ارزش های دموکراتیک ندارد. بنابراین، در پیش گرفتن این راه ممکن است با مخالفان جدی که استدلال قانونی خواهد آورد مواجه خواهد شد.

دوم؛ دولت می تواند ملا امامان را خود انتخاب کند. ملا امامانی که اندیشه های باز تر دارد و اندیشه های را ترویج نمی کند که زندگی مردم را با خطر مواجه نماید. این کار هم با ملا امامان مساجد و هم با مدرسین مدارس دینی می تواند صورت گیرد. این کار نیز، محکوم به خارج شدن از قوانین نافذه کشور است. زیرا، در دراز مدت حکومت استبدادی و توتالیتاریسم عملی می سازد. بنابراین، انتخاب این راه در دراز مدت برای مردم افغانستان هزینه های سنگین را به همراه دارد.

سوم؛ راه سوم دگرگونی در فرایند آموزش مدارس دینی است. در مدارس دینی باید تحت کنترل حکومت باشد. مدارس دینی باید همانند مراکز دیگر آموزشی تحت کنترل باشد. تا این در مراکز دیگر، اندیشه های تندروانه ترویج نگردد. چشم انداز این کار برای مردم افغانستان و حکومت افغانستان روشن تر به نظر می رسد. بنابراین، کم هزینه ترین راه ممکن این است که مدارس تحت کنترل حکومت در آید. این کار تنها با دگرگونی در کارکرد وزارت خانه ممکن می گردد. وزارت حج و اوقاف نباید تنها کارکردش این باشد که توجه به حجاج نماید. بلکه این وزارت باید توجه جدی به فرایند آموزش مدارس دینی داشته باشد. در غیر آن، این وزارت بدون شک، ناکارآمد است و کارکرد آن سودی برای مردم افغانستان ندارد.

این نکته را نباید فراموش کرد که بخش زیادی از محصلان دینی ما برای کسب تحصیل به کشور های همسایه می رود. پاکستان، کشور های عربی و ایران از جمله کشور های است که محصلین دینی را پرورش می دهد. محصلان که در کشور های پاکستان و برخی کشور های عربی آموزش می بیند افکار تندروانه دارد. بنابراین، باید آموزش مسائل دینی در افغانستان توسعه یابد تا در آینده محصلی برای کسب علم دینی در کشور های همسایه رهسپار نگردد.

بنابراین، با توسعه مدارس دینی و کنترل بر آن ها دست یابی به صلح پایدار ممکن می گردد. حکومت وحدت ملی در صورت که توجه به مراکز آموزشی نداشته باشد و تنها سخن از صلح پایدار بزند امکان دست یابی به صلح پایدار ممکن نخواهد شد.