در تاجکستان چه گذشت؟
آب یکی از فراوان ترین ترکیبات در سطح کره ی زمین است. بیش از ۶۸٪ سطح کره زمین را آب پوشانده‌ است. درحالی که  تنها 3 درصد از این آب قابل شیرین است. اکثر این آب هم در یخچال های قطبی شمالگان و جنوبگان محصور است و یا در زیرزمین و نقاط دور از دسترس بشر قرار گرفته است.
بر همین اساس سازمان ملل متحد اعلام کرده در حال حاضر نزدیک به 1.5 میلیارد نفر یعنی بیش از 20 فی صد مردم جهان از کمبود یا فقدان دسترسی به آب شیرین، رنج می‌برند. آمارها نشان می دهد این رقم تا سال 2050 به 4 الی 5 میلیارد نفر خواهد رسید.
در همین راستا سال گذشته به ابتکار مرکز اسلام شناسی کشور تاجکستان و تصویب سازمان ملل متحد، دهه پیش رو با عنوان  «آب برای توسعه پایدار از ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۸» نام گذاری شد. فلذا این همایش بین المللی به میزبانی تاجکستان می باشد. 2هزار نفر از سران، سیاستمداران و متخصصان حوزه آب و برنامه ریزی از مناطق مختلف دنیا و از افغانستان دکتر عبدلله  رییس اجراییه حکومت وحدت ملی در این کنفرانس اشتراک نمودند. امام علی رحمان رییس جمهوری تاجکستان در سخنرانی مراسم افتتاحیه ضمن ابراز نگرانی از تهدیدات و چالش‌های موجود به تضمین آینده ی  توسعه پایدار و وظیفه کشورها در مدیریت منابع آبی تاکید نمود.
نگرانی از شرایط زندگی و نگاه به آینده همیشه دغدغه بشر بوده است. این دیدگاه در چندین دهه اخیر با جدیت و بی وقفه رایج گشته است. بطوری که اولین کنفرانس بین المللی برانت‌لند در  1983  در کشور ناروی با عنوان»Our Common Future » «آینده مشترک ما» برگزار گردید. کمتر از ده سال بعد در سال 1992 کنفرانس ریودوژانیرو با عنوان اجلاس زمین برگزار شد و ماحصل آن چیزی است که ما امروزه با نام «دستور کار 21» می شناسیم. کنفرانس امروز تاجکستان در واقع ادامه همان نگاه جهانی به امر توسعه پایدار است. قرار هست در این همایش سازوکارهای توسعه پایدار و شاخص‌ها و الزامات آن در مورد منابع آبی مورد بحث قرار گیرد.
ملاحظه می‌شود که در مقیاس جهانی و حتی در بین کشورهای منطقه آینده‌نگری نسبت به مدیریت منابع آبی مدت‌هاست کلید خورده است اما در کشور ما علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته هنوز آنطور که باید و شاید به موضوع پرداخته نشده است و از این رو پرداختن به این موضوع ضرورت یافته است. بحث مدیریت آب یک موضوع بین رشته ایست. که از علوم انسانی تا مهندسی و از شرعیات تا زیست شناسی را در بر می گیرد. در این یادداشت مختصرا به نقش شهرها و متخصصین شهرسازی در بهره وری مناسب از منابع آبی خواهیم پرداخت.  زیرا شهرها نقش مهمی در شکوفایی یا فروپاشی هر کشور من جمله در مدیریت منابع آب دارند. و از طرفی معتقدیم که شاخص های اصلی سقوط شهرنشینی، زیست محیطی بودنده اند نه اقتصادی. ابتدا آب ناپدید شد، سپس درخت، بعد خاک و در نهایت خود شهر.
روایتی تاریخی از یک فروپاشی؛ رابطه آب و شهر
نخستین تمدن‌ها در نقاطی شکل گرفتند که آب فراوان بود مثل بین النهرین عراق، امروزه واپسین تمدن ها هم در نقاطی شکل گرفته اند که آب زیادی دارد. امروزه بزرگترین شهرهای جهان بر روی آبخیزها بنا شده اند. شهرنشینی و مدنیت با وجود منابع آب رابطه مستقیم دارد. شهرنشین شدن فرایند ای است که گوردون چایلد چهره ی شناخته شده ی حوزه انسان شناسی از آن به عنوان انقلاب شهری یاد می کند. درخصوص علل شکل‌گیری تمدن های اغازین معتقد است: بشر تنها در بخشی از نواحی جغرافیایی که دارای آب و هوای مساعد و خاک حاصلخیز بوده ظاهر شده است در این نواحی جغرافیایی با مازاد تولید انسان می توان بازهم برای تولید بیشتر تلاش کند و با تقسیم کار و شغلهای تخصصی نهایتا باعث توسعه اجتماعی شده و در پی این تحولات شهرها بوجود آمده است. از این رو تمدن های نخستین مانند بین النهرین، هند، چین و مصر در حاشیه رودها قرار گرفته اند.
جیرد دیاموند در کتاب خود به نام «سقوط» خاطر نشان می کند تمدن سومری ها در قرن چهارم پیش از میلاد تمدنی فوق العاده پیش رفته تر از تمام تمدن هایی بود که تا آن زمان ظهور کرده بودند. نظام آبیاری آن که بر مبانی مهندسی پیچیده ای استوار بود کشاورزی فوق العاده مولدی ایجاد کرد و با کمک آن کشاورزان توانستند چنان اضافه محصولی تولید کنند که خود موجب به وجود آمدن اولین شهرها و اولین زبان مکتوب یعنی خط میخی شود.
اما در طراحی این نظام آبیاری آن اشکالی وجود داشت. اشکال ساده ای که سرانجام منجر 0به سقوط این تمدن گردید. آبی که پشت بندهای بزرگ احداث شده بر روی فرات جمع می شد از طریق کانال های آبیاری به زمین های کشاورزی هدایت می شد. مقداری از آب را محصولات کشاورزی مصرف می کردند، بخشی از آن تبخیر می شد و بخشی دیگر به داخل زمین نفوذ می کرد، نفوذ آب به زمین رفته رفته سطح آبهای زیرزمینی را بالا برد. آنگاه که آب به چند سانتی متری سطح زمین رسید به تدریج تبخیر شد و از منافذ خاک وارد جو شد و در پشت سر خود نمک را باقی گذاشت. به مرور زمان باروری خاک کاهش یافت. کشاورزان سومری جو کاشتند. این تغییر تاکتیک نزول تمدن را به تعویق انداخت. اما در اثر ادامه این روند عملکرد جو هم کاهش یافت و سرانجام این تمدن عظیم فروپاشید.
از تمدن بین النهرین آموختیم کوچکترین خطا در روند پروسه مدیریت منابع آب، منجر نزول بزرگترین تمدن ها می شود.
اضطراب آب
مهمترین سرمایه ملی كشورها آب است.  در اینده ای نه چندان دور آب با طلا معاوضه خواهد شد. برای آنكه این تصور از اینده، زیاد دور از ذهن نباشد مثال هایی از وضعیت وخیم منابع آبی و ابعاد تخریب آن در کشورهای همسایه را ذکر می کنیم.
پدرم می گفت زمانی دریاچه زیبای هامون در زابل ایران از به یادماندنی ترین مناظری بود که به هنگام سفر به این شهر می دیدم. ولی در سالهای اخیر به علت رشد جمعیت شهری و تقاضای فزاینده آب از این دریاچه کانال هایی بسوی مراکز شهری در جریان بوده که منجر به خشک شدن و نابودی اکوسیستم شده است. روند ناپدید شدن دریاچه ها در ایران با خشکسالی بی سابقه فعلی تشدید شده است. روزگاری دریاچه ارومیه ششمین دریاچه بزرگ جهان، توسط گردشگران فضایی از فضا دیده می شد ولی متاسفانه فعلا کاملا خشک شده است. به گفته سازمان محیط زیست ایران بیش از 80 درصد تالاب ها و دریاچه های این کشور خشک شده اند. نگرانی اصلی ایران در بخش صنعت و آشامیدن شهروندان است.
وضعیت در دیگر همسایه ما هم چندان مساعد نیست. کشور 200 میلیون نفری پاکستان دائما از منابع آب زیرزمینی اش بهره می کشد. مطابق با مطالعه ای که سازمان ملل متحد در سال 2002 منتشر کرد. سطح آب های زیرزمینی در دشت پنجاب از سال 1982 تا 2000 بطور پیوسته سالی 1 الی 2 متر پایین تر رفته است. این رقم در بلوچستان و شهر کویته به  3.5 متر می رسد. در این تحقیق ذکر شده 6 منبع بزرگ آب زیرزمینی موجود در شهر کویته کاملا  خشک شده است. نگرانی اصلی پاکستان در بخش کشاورزی و کشت گندم است.
در شمال مرزهای افغانستان، کشور کوهستانی و سرسبز تاجکستان قرار دارد. کشوری که به نسبت جمعیت بزرگترین منابع آب شیرین جهان را در اختیار دارد. در کشور هزار رود برگترین دریاچه آب شیرین عمیق جهان موسوم به ˈآب بند سریزˈ  واقع شده که با 56 کیلومتر مربع مساحت و با حدود 500 متر عمق خود به تنهایی قادر به تامین آب شرب و انرژی برق آسیای میانه و خاورمیانه است. اما امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجکستان بسیار نگران است. نگرانی از بابت تبدیل فرصت بزرگ تهدید از بین رفتن محیط زیست. نگرانی اصلی تاجکستان در بخش مدیریتی منابع آب است.
وضعیت افغانستان
رئیس جمهورافغانستان محمد اشرف غنی می گوید: ۱۳ میلیون افغان در معرض خشکسالی قرار گرفته اند. در همین راستا مسئولان وزارت زراعت و آبیاری می‌گویند که در فصل گذشته بارش برف و باران نسبت به سال‌های پیش کاهش یافته است. از این رو با  ایجاد ذخیرگاه‌های تازه‌ی مواد غذایی و خریداری علوفه برای مواشی شماری از ولایت‌ها، بخش از برنامه‌ی تازه‌ی مسئولان این وزارت است. در این رابطه از عثمان علی مرادی باشنده بادغیس وضعیت مردم را جویا شدم؛ گفت: امسال نزولات آسمانی کمتر شده، مردم مواشی شان را از دست داده اند. کشاورزان با دست دادن زمین‌هایشان، همه چیز را از دست داده اند، دولت تلاش می کند ولی کافی نبوده، ما و فامیل مان به هرات مهاجر شده ایم. در افغانستان مرکزی جایی که کشاورزی بسیار سخت انجام می پذیرد، نهاد نمایندگی یونیسف کابل  در مورد گرسنگی کشیدن کودکان گزارش تکان دهنده ای را منتشر کرد. در پایتخت وضع نابسامان پیش می رود. آب رود کابل از یک سو وارد شهر می شود، با فضولات انسانی و زباله های شهری و صنعتی آلوده می شود و شهر را در شرایطی ترک می کند که به طور خطرناکی آلوده است. وضعیت آب زیرزمینی هم تعریف چندانی ندارد، اداره مرکزی آمار افغانستان اعلام کرده شصت فیصد آب‌های آشامیدنی شهری افغانستان آلوده است. مطابق با یک تحقیق آزمایشگاه وزارت انکشاف دهات این رقم در شهر کابل به 70 فیصد می رسد.
در بخش دوم مقاله به طراحی شهر پایدار با استفاده از روش های مدیریت منابع آب شهری خواهیم پرداخت.