هرچند تاریخ چند هزارساله شهرسازی افغانستان آنگونه که شایسته است مورد مطالعه و بررسی کافی قرار نگرفته است. ولی با مروری اجمالی بر تاریخ بلند شهرسازی و معماری افغانستان می‌توان دریافت که دوره تیموریان برای شهرسازی افغانستان عصری طلایی به حساب می‌آید. در این دوره شهرسازی هم مانند معماری از رونق خوبی برخودار بوده است. اقدامات نیک تیموریان در ساختن شهرها به یادماندتی ترین خاطرات در حافظه ی جمعی مردم افغانستان است. فلذا همیشه سخن معماری و شهرسازی دوره تیموری بوده ولی آیا از خود پرسیدیم این هنر منحصر بفرد چطور عمل می کرده؟
به مانند سایر شهرهای باستانی؛ پارامترهای سیاسی، مذهبی، اقتصادی، نظامی، محیطی و ... عوامل موثر در شکل گیری و تکوین شهرهای تیموری هستند. البته باید گفت در این نوع شهرسازی جهانبینی و فرهنگ اسلامی پارامترهای شکل‌گیری را در ابعاد رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با طبیعت و رابطه انسان با انسان به عاریت برده است؛ از این‌رو می‌توان شهرسازی تیموری را نوعی شهرسازی اسلامی قلمداد نمود. کشور ما افغانستان چندین دهه جنگ و درگیری را تجربه نموده است. دانش شهرسازی به مانند سایر علوم فنی مهجور و متروک واقع شده است. امید است مقاله ای که بدین منظور تدوین گردیده است بتواند در انتقال مفاهیم شهرسازی افغانستان موثر واقع گردد.
1- رابطه ی انسان با خدا: مثال؛ توسعه شهرهای جدید به واسطه‌ی پارامتر مذهب
بطور کلی ضرورت بنیان گذاری شهرهای جدید بر اساس توسعه مسکن قشرهای مختلف مخصوصا کارگران کارخانه‌ها از قرن 19 در اروپا شکل گرفت. امروزه هم طرح و برنامه ی توسعه ی جدید شهرها مبتنی بر پاسخگویی به رفع نیاز مردم به مسکن است. ولی در روزگاران قدیم دلايل متعددي باعث می‌شد تا يك شهرشكل بگيرد. اگر از نقش صنعتی شدن و کشاورزی در شکل‌گیری شهرهای باستان چشم بپوشیم، مذهب و بازار دو محور بنیادین شکل گیری شهرهای جدید دوره باستانی خواهند بود. از شهرهای باستانی افغانستان می‌توان، شهر بامیان را شهري ديني دانست، که بواسطه ی وجود پرستشگاه‌ها مورد توجه مردم قرار گرفت. بامیان از چنان اهميتي برخوردار بوده که زائران از هزاران کیلومتر دورتر پیاده به این شهر مسافرت می‌کردند.
از بیادماندهی ترین اقدامات شهرسازی تیموریان می توان به بنیان نهادن شهر مزارشریف توسط سلطان حسين بايقرا آخرین شاه مقتدر تیموری اشاره کرد. غیاث‌الدین خواندمیر تاریخ نگار بزرگ هراتی در کتاب حبیب السیر فی اخبار افراد البشر این واقعه را اینگونه بیان می کند: در سال 885 هجری، شخصي به نام
شمس الدين محمد، از انساب ابويزيد بسطامي از جانب كابل و غزنه به بلخ شتافت و به حضور ميرزا بايقرا، برادر سلطان حسين بايقرا و حاكم وقت بلخ، رسيد و كتابي تاريخي متعلق به عهد سنجر سلجوقي را به او نشان داد كه در آن به صراحت نوشته بود« مرقد شاه اولیا و عمده اصفیا، اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب در قريه خواجه خيران، در فلان موضع است». میرزا بایقرا برادر سلطان حسين بايقرا با جمعي از ملازمان به سرعت سه فرسنگ راه را تا روستاي مذكور پيمود و در همان نقطه اي كه در آن كتاب عهد سلجوقيان آمده بود، گنبدي يافتند كه قبري در ميان آن قرار گرفته بود. فرمان نبش قبر صادر شد. درون قبر لوحي از سنگ سفيد نمايان شد كه بر آن نوشته بود: «هذا قبر اسدالله الغالب اخ رسول الله علي ولی الله » بایقرا فورا پیکی به جانب هرات فرستاد و خبر را به سلطان حسين رساند. او نيز به همراه جمعي از نزديكان روانه بلخ شد و پس از ابراز اخلاص به صاحب آن قبر، معماران را فرمود تا قبه اي مرتفع بر سر آن مزار برافراشتند و آن را با ايوان ها و حجره‌هايي وسعت بخشيدند. سپس آن روستا را با بازاري مشتمل بر حمام و دكان‌هاي متعدد از اساس آباد کرد. همچنین یکی از نهرهای بلخ را « نهر شاهي » نام نهادند. به مرور زمان شهر مزار شریف در پیرامون همین نهر و بازار شکل گرفت.
2-رابطه ی انسان با طبیعت؛ ایجاد باغ شهر بواسطه ی پارامتر زیستی
انسان غربی با بهره‌گیری استثمار گونه و مصرف اسراف گونه از طبیعت، موجب فساد و تباهی این بستر حیات انسانی شده است. در پی بروز نتایج تآسف بار این دیدگاه همچون: آلودگی محیط زیست، تغییرات آب و هوایی، تخریب لایه ازن و سایر بحران‌های زیستی. از سوی اندیشمندان شهرسازی غربی مدل‌های مختلفی ارائه شده است که از آن قبیل می‌توان به ایده باغ شهر ابنزر هاوارد شهرساز معروف انگلیسی در قرن 20 اشاره نمود. باغ‌شهرها، شهرهایی با تراکم جمعیت کم و سطح زیاد فضای سبز به منظور ارتقاء وضعیت زیستی طراحی شدند. اما در مقابل این انسان سنتی شرقی بوده که از ابتدا با اصولی همچون رعایت اعتدال، اجتناب از اسراف، اصلاح زمین و ... سعی در ایجاد ایجاد هماهنگی و هارمونی با طبیعت را داشته است. این اصول سبب ماندگاری تمدن درگذر از روزهای سخت و مصیبت بار می‌شده است. بطوری که امروزه تمدن چین کهن ترین تمدن زنده دنیا به شمار می‌رود. از زیباترین نتایج طبیعت گرایی شرقی‌ها، ایجاد باغ و باغ‌‌شهرهاست. یعنی تقریبا همان چیزی که غربی ها پس از عصر مدرنیسم به آن رسیدند.
از دیرباز باغ‌های متعددی در شهرهای افغانستان ایجاد شده اند. بطوری که فقط در شهر کابل، بامیان، هرات، بلخ و قندهار صدها باغ و باغچه وجود داشته است. ولی به استناد منابع تاریخی اولین بار بواسطه حکومت و شخص شاه طرحی از پیش اندیشیده شده از باغ شهر در شهرهای تیموری پیاده گردید. شاهرخ تیموری دستور به ایجاد باغ شهر هرات با نگاه به شهر سمرقند را داده داد. اگرچه بسیاری از فنون مهندسی پیاده شده در هرات از شهر سمرقند(ازبکستان) اقتباس شد ولی الگوی اصلی توسعه شهر "چهارباغ خراسانی" بود. الگوی چهار باغ از قبل از تیموریان در شهرهای مختلف افغانستان همچون شبرغان، بلخ و هرات رواج داشته است. چهارباغ یعنی در یک عرصه مربعی شکل سرک‌ها از چهار طرف به یک مرکز وحدت بخش می‌رسند و خانه‌های مسکونی در حول معبر شکل می‌گیرند. شکل گیری شبکه ی استخوان بندی اصلی شهر با انتقال آب از بیرون شهر توسط کاریزها و جوی‌ها بسوی شهر انجام می‌گرفته طوری که دانه‌های معماری با توجه به شبکه‌ی آبرسانی کنار هم قرار می‌گرفتند. کاشت درختان و گیاهان در حاشیه این نهرها موجب تلطیف هوا می‌گردید در واقع تیموریان با اقتصادی ترین، ساده و سالم ترین روش آب را به داخل شهر می‌آوردند و کالبد شهر متناسب با آب شهر شکل می‌گرفت نه در مقابل آن. از سوی دیگر با ورود فرهنگ اسلامی و رواج سنت حسنه وقف حوض‌ها و آب انبارهای متعددی در شهرها ایجاد شدند. این بناهای مخصوص ذخیره آب در دوره تیموری از لحاظ ارزش های معماری و زیبایی شناختی آن قدر چشمگیر بودند که می‌توان آن را همسنگ مساجد، مقابر، کوشک‌ها و پل‌ها دانست.
3- رابطه ی انسان با انسان: مثال؛ مرمت شهری(نوسازی، بازسازی، بهسازی)
بطور کلی مراد از مرمت شهری ایجاد فضاهای جدید و معاصرسازی در مورد یک مجموعه شهری فرسوده و ناتوان است. بافت هاي قديمي و فرسوده، بافت‌هايي هستند که در فرايند زمان طولاني شکل گرفته و تکوين يافته اين بافت‌ها در گذشته به مقتضاي زمان داراي عملکرد منطقي و سلسله مراتبي بودند، ولي امروز از لحاظ ساختاري و عملکردي شده اند و جواب گوي نياز ساکنين خود نمي‌باشند.
مرمت شهری احتمالا پس از تثبیت شدن فتوحات امیر تیمور لنگ اهمیت یافت. در زمان فتوحات تیمور هنرمندان، معماران و صنعتگران هر شهر را به پایتخت روان می‌نمود. امیرجاه طلب تیموری حاصل غارت خود را در سال‌های آخر عمر صرف ساختن کاخ‌ها، باغ‌ها، مساجد و مقابر نمود. هم نوایی تمرکز هنرمندان و خواست حکومت سبب شد تا سبک خاص تیموری از مرمت شهری در سال‌های بعد نهادینه گردید. برخلاف تیمور، امیر شاهرخ از ابتدا تصمیم به مرمت و بازسازی شهرها نمود. شاهرخ هرات را به پایتختی برگزید و به مدت 5 سال شهر و آثار پیشینیان را بازسازی نمود. سپس حصار شهر را استوار ساخت. بازار هرات را بوسیله آجر و طاق‌هایی مرتفع احداث کرد. و در وسط بازار چهارسوقی گسترده بنا نمود. همچین مزارات حکما و اندیشمندان مثل خواجه عبدلله انصاری در دوره شاهرخ بازسازی شده است. اقدامات شاهرخ صرفا به هرات محدود نمی‌شد، شهرهای مرو، یزد، مشهد، سمرقند و بلخ بوسیله شاهرخ مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفت. اقدامات شاهرخ در مرمت شهری در سال‌های بعد توسط سلطان حسین بایقرا و وزیر اندیشمندش علی‌شیر نوایی با تمرکز بر آبادانی شهر هرات ادامه یافت.