کاهش ارزش پول ملی و نوسان آن در برابر اسعار خارجی در یک کشور بر قیمت کالاهای داخلی و خارجی اثر می‌گذارد و از جایگاه مهمی در اقتصاد آن کشور برخوردار است. افغانستان که با مشکل بی ثباتی سیاسی و امنیتی دست و پنجه نرم می‌کند در زمره کشورهایی قرار دارد که پول ملی آن دارای ثبات نیست و اوضاع اقتصادی همواره به خاطر شرایط سیاسی و امنیتی نامساعد نابسامان است. از مدت زمانی به این سو، افغانی به طور مداوم و برای چندین سال پیاپی، به خصوص در دوره حکومت وحدت ملی، در حال از دست دادن ارزش خود است و در حال حاضر به کمترین نقطه رسیده است. روی همرفته، ارزش افغانی در برابر اسعار خارجی، به خصوص دالر آمریکایی از زمانی که در سال 2003 چاپ شد، تا این حد نرسیده بود. این پدیده در عرصه اقتصادی مشکلاتی را به بار آورده است و سایه آن بر سر مردم سنگینی می‌کند. سوال اصلی این است که ارزش پول افغانی در خلال این هفده سال چگونه بوده است و چه عواملی باعث کاهش ارزش آن گردیده است؟ به این سوال‌ها سعی می‌شود در ادامه پاسخ داده شود.
ارزش پول افغانی بین سال های 2001 تا 2018
افغانستان کشوری است که به خاطر چالش‌های امنیتی و سیاسی، در طول تاریخ اقتصاد آن از سوی دولت مورد کم توجهی قرار گرفته است. سیاست‌های ناکارآمد دولت کشور را از رشد اقتصادی لازم باز داشته است و سبب شده است پول ملی آن نتواند ارزش خود را حفظ کند. بعد از سال 2001 و ظهور رژیم جدید سیاسی در افغانستان و تا زمان روی کارآمدن حکومت وحدت ملی، به مدت یک و نیم دهه ارزش افغانی در برابر دالر آمریکایی بین 46 تا 57 در نوسان بود. این پدیده را تا حدود زیادی می‌توان به خاطر حضور نیروهای خارجی، جامعه جهانی، سازمان‌ها، نهادها و ادارات مختلف خارجی در کشور دانست. طی انتخابات ریاست جمهوری سال 2014، به طور متوسط ارزش افغانی در برابر دالر آمریکایی 57.22 بود؛ به هر حال، پس از تشکیل حکومت وحدت ملی تا پایان سال 2014، ارزش یک دالر آمریکایی برابر با 58.11 افغانی بود. ارزش افغانی در اوائل سال 2015 بهبود یافت؛ چون در جنوری یک دالر 57.76 و در فبروری یک دالر 57.4 افغانی گزارش شد. پس از گذشت دو ماه از سال 2015، ارزش افغانی در برابر دالر آمریکایی به شدت سقوط کرد؛ به نحوی که تا پایان آن سال ارزش یک دالر به 67.25 افغانی رسید. وضعیت فوق با سرعت کمتری در سال 2016 و 2017 ادامه یافت و هم اکنون که در پایان سال 2018 قرار گرفته ایم ارزش یک دالر برابر با 75.50 است.
عوامل کاهش ارزش پول افغانی
می‌توان دلائل کاهش ارزش پول افغانی در مقابل دالر را به فاکتورهای ذیل نسبت داد:
الف) افزایش ارزش دالر در بازارهای جهانی: کاهش ارزش پول ملی در برابر دالر آمریکایی تنها به افغانستان محدود نمی‌شود، بلکه ارزش دالر در بازارهای جهانی در برابر سایر اسعار نیز افزایش داشته است.  به عنوان مثال، بانک مرکزی افغانستان یعنی د افغانستان بانک، در این اواخر اعلام داشت که روپیه پاکستان، روپیه هندی و ریال ایران هر کدام به ترتیب در برابر دالر آمریکایی 6%، 4% و 12% ارزش خود را از دست داده اند، در حالی که کاهش ارزش افغانی در برابر دالر تنها 4% بوده است.
ب) اوضاع رو به وخامت اقتصادی: گرچه در دوره حکومت وحدت ملی کارهای بنیادی وزیر بنای صورت گرتفه است و تعدادی از پروژه های زیربنایی تکمیل و یا افتتاح گردیده است ؛ البته بیشتر به خاطر مالیات دریافتی از مصرف کریدت کارت مورد استفاده در شبکه های مخابراتی، عوائد دولت افزایش را تجربه کرد؛ ولی به طور عموم به خاطر چالش‌های که دولت وحدت ملی با آن مواجه گردید دولت نتوانستب به آن اهداف مورد نظرش دست یابد و اوضاع اقتصادی کشور در مقایسه با یک و نیم دهه گذشته روز به روز بدتر شده است؛ نرخ بیکاری در اوج خود قرار دارد، صدها هزار جوان افغان در حال ترک کشور از مسیرهای خطرناک به مقصد اروپا هستند، کشور با فرار سرمایه مواجه است و رشد اقتصادی یک فرایند نزولی را تجربه کرده است.
ج) اوضاع نامساعد سیاسی و امنیتی
در حال حاضر، برجسته ترین مانع در برابر رشد و ثبات ارزش پول افغانی مساله ناامنی در کنار شدت گرفتن جنگ و غیاب ثبات سیاسی در افغانستان است. افغانستان اکنون در بدترین شرایط سیاسی و امنیتی به سر می‌برد؛ نزاع و کشمکش‌های داخلی بین سیاستمداران کشور و افزایش حملات توسط گروه‌های مسلح مخالف از جمله عواملی است که اقتصاد افغانستان را به طرز بدی متآثر ساخته است. از این رو، تا زمانی که وضعیت سیاسی و امنیتی در افغانستان بهبود نیابد، بیرون آمدن از بحران اقتصادی فعلی به نظر ناممکن می‌رسد.
د) ارزش غیر واقعی و بیش از حد افغانی: یکی دیگر از دلائل کاهش ارزش افغانی، عرضه بیش از حد دالر به بازار افغانستان در گذشته بود. این سیاست هم اکنون نیز توسط د افغانستان بانک دنبال می‌شود. هر چند این سیاست تا اندازه ای نرخ افغانی را در برابر اسعار خارجی کنترل و حفظ می‌کند، ولی سبب بالابودن نرخ ساختگی و تصنعی افغانی در کوتاه مدت نیز می‌گردد.
ه) کاهش تعداد نظامیان خارجی در کشور: بعد از 2014، با خروج بخش عظیمی از نیروهای خارجی، عرضه دالر در بازارهای افغانستان نیز کاهش یافت؛ زیرا با حضور هزاران نیروی خارجی در افغانستان قبل از سال 2014، برای تآمین مخارج آن‌ها به میلیون‌ها دالر نیاز بود. این پدیده سبب شد ارزش پول افغانی به شکل نسبی نوعی ثبات را تجربه کند، ولی با کاهش عرضه دالر ارزش پول افغانی نیز در سراشیبی قرار گرفت.
و) استفاده از اسعار خارجی در معاملات روزمره
هر چند طبق قانون د افغانستان بانک، استفاده از اسعار خارجی در انجام معاملات داخلی نوعی جرم محسوب می‌شود، ولی در حال حاضر، به خصوص در مناطق مرزی افغانستان، اکثر معاملات و داد و ستدها با اسعار خارجی نظیر دالر، روپیه پاکستانی و تومان صورت می‌گیرد؛ در مناطق غربی معامله با تومان، در مناطق شرقی و جنوبی معامله با روپیه پاکستانی و در تمامی مناطق و به خصوص در معاملاتی که از نظر حجم کلان تراند استفاده از دالر آمریکایی تبدیل به یک امر رائج شده است. خود این پدیده ارزش افغانی را پایین می آورد، چون سرعت گردش آن را کند می‌کند. از سوی دیگر عدم نیاز به استفاده از افغانی در داد و ستد، تقاضا برای آن را کاهش می‌دهد و به طور طبیعی ارزش آن در بازار نیز سقوط می‌کند.
به هر حال، وضع و جمع آوری مالیات بر/از کالاهای وارداتی، حمایت از تولید داخلی و تشویق به استفاده از پول ملی در معاملات به لحاظ مقیاس کلان، می‌تواند اثر مثبت بر ارزش پول افغانی داشته باشد، ولی هم اکنون با در نظرداشت شرایط سیاسی و امنیتی و فقدان توجه جدی دولت به پول ملی ارزش افغانی رو به کاهش خواهد بود. در کنار قوت احتمال فوق، کاهش ارزش افغانی به افزایش قیمت مواد غذایی، تیل، گاز و دیگر مواد ضروری برای زندگی روز مره منجر شده و شرایط زندگی را برای مردم عادی سخت کرده است. مثلا در طی ماه‌های گذشته قیمت یک لیتر تیل از 44 افغانی به 52 افغانی، یک کیلو گاز مایع از 43 به 50 افغانی، یک گونی آرد از 950 افغانی به 1150 افغانی و قیمت یک کیلو چای سبز از 270 افغانی به 300 افغانی رسیده است. نتیجه آن که کنترل و بهبود وضعیت توجه و اقدامات جدی دولت را می‌طلبد.