مقدمه
کار و کار کردن يکي از عناصر مهم زندگي بشر در طول تاريخ بوده است. بشر از اين طريق به تأمين معيشت پرداخته و تمدن ‌ها را ساخته است. «کار به مشغله ي اطلاق مي شود که انسان با صرف نيروي بدني يا فکري خود براي توليد کالايي يا انجام خدمتي تصدي مي کند و يا هم عبارت از فعاليتي است که براي به دست آوردن مزد يا پاداش انجام مي شود (کهمرد، 1396: 1)». کار از اهميت ويژه و خاص در جوامع برخوردار است؛ در بعضي جوامع، کار مقدس و بهترين عبادت تلقي مي شود.
مفهوم کار مفيد که در سال ‌هاي اخير شکل گرفته و بيشتر در امر کار اداري مطرح است همواره از دغدغه-هاي اصلي بروکرات ها در ادارات حکومتي بوده است. دولت و حکومت به ويژه در جوامع جهان سومي، معمولاً نقش اصلي در نوسازي و توسعه ايفاء کرده است؛ کم  وکيف بروکراسي يا ديوان سالاري که قلب تپنده دولت ها و حکومت ها به شمار مي آيد در رساندن اين جوامع به ترقي و توسعه نقش مستقيم و بارز داشته است. از همين ‌رو، کار مفيد در ادارات همواره جزء دغدغه هاي مهم سياست مداران و ديوان سالاران بوده است؛ و اما در افغانستان، در دوره جهاد، جنگ‌هاي خانمان‌سوز داخلي و سلطه حکومت خودکامه طالبان، زيرساخت‌ها در همه حوزه‌ها از بين رفت و حکومت‌هاي شکل گرفته پس از توافقات بُن، ميراث‌دار چنين وضعيت نابسماني قرار گرفتند. نظام اداري يا ديوان‌سالاري به عنوان مجري سياست‌هاي اين حکومت‌ها از نقش مهم و تعيين‌کننده در روند بازسازي، نوسازي و توسعه در دوره پسا طالبان برخوردار بوده است. بنابر اين پرداختن به مسأله ميزان کار مفيد در ادارات مهم و حايز اهميت است. از همين‌رو، در اين نوشتار به بررسي ميزان کار مفيد ادارات دولتي افغانستان، عوامل پائين بودن آن و راهکارهاي افزايش ميزان ساعت کار مفيد، خواهيم پرداخت.
ميزان کار مفيد در افغانستان و برخي از کشورهاي ديگر
بر اساس آمارهاي نه چندان دقيق، آمار کار مفيد در افغانستان سالانه 950 ساعت خوانده شده است. اين در حالي است که ميزان کار مفيد در جاپان 2420 ساعت، کورياي جنوبي 1900 ساعت، چين 1420 ساعت، امريکا 1360 ساعت، ترکيه 1330، پاکستان 1100 ساعت، ايران 800 ساعت و عربستان سعودي 720 ساعت مي‌باشد (شفقنا، 1391: 1). گرچه ميانگين ساعت کاري رسمي هم در کشورها متفاوت است.
بر اساس فقره دوم ماده سي‌ام قانون کار افغانستان، ساعت کاري ادارات در اين کشور بطور ميانگين 40 ساعت در هفته در طول سال تعيين شده است. در اين ماده بطور واضح آمده است که «وقت عادي کار بطور اوسط در طول سال در هفته متجاوز از 40 ساعت بوده نمي‌تواند (قانون کار، 1385: 46)». اگر اين ميزان ساعت کار را در طول سال سنجش و محاسبه کنيم و تعداد ساعات کار روزهاي رخصتي رسمي و ذکر شده در قانون کار را از آن کسر نمائيم، مي‌بينيم که کُل ساعت کار در ادارات رسمي حدود 2000 ساعت در سال مي-شود که بر اساس آمار، 950 ساعت آن مفيد و از متباقي ساعت‌هاي کاري استفاده بهينه صورت نمي‌گيرد. اما اگر ميانگين کار مفيد در همه ادارات دولتي را بر اساس چشم‌ديدها و گزارشات مراجعين، بازگويي تجارب کارمندان دولتي و هم‌چنين تجارب کم‌وبيش اين قلم در مقام کارمند و مراجعه‌کننده ادارات دولتي، با در نظر داشت اصل انصاف، بي‌طرفي و مشاهده، دقيق‌تر بررسي کنيم، به يقين مي‌توان مدعي شد که آمار مذکور دور از واقعيت بوده و مبالغه‌آميز ذکر شده است.
عوامل کم کاري و پايين بودن ميزان کار مفيد در ادارات دولتي
کم‌کاري و پايين بودن ميزان کار مفيد ادارات دولتي افغانستان داراي عوامل متعدد و متکثر سياسي، اجتماعي و فرهنگي است. روي‌همرفته مي‌توان موارد زير را به عنوان مهم‌ترين عوامل بر شمرد.
1. فرهنگ سنتي جامعه افغانستان؛ يکي از ويژگي‌هاي مهم فرهنگ سنتي اهميت قائل نشدن به زمان است؛ اين امر متأسفانه در حوزه رسمي و غيررسمي مردم افغانستان وجود دارد و کارمندان به عنوان بخشي از مردم، معمولاً اصل زود انجام دادن کارها را رعايت نمي‌کنند.
2. فربه و کهنه بودن دستگاه اداري؛ به نظر مي‌رسد دستگاه اداري در افغانستان بسيار عريض و طويل، و داراي پيچ‌وخم‌هاي زياد است؛ اين امر باعث کاغذ بازي‌هاي زياد شده و براي کارمندان و مراجعين ملالت‌آور و خسته‌کننده است. از سيستم‌هاي نوين رايج در جهان کار گرفته نشده و کارها به شکل سنتي انجام مي‌گيرد.
3. عدم تناسب تخصص اغلب کارمندان با شغل/ سمت شان؛ تخصص‌گرايي و شايسته‌سالاري به رغم‌ اين‌که همواره شعار مقامات بوده است اما پذيرش و استخدام در ادارات افغانستان بيشتر بر اساس روابط بوده تا ضوابط؛ اين امر باعث مي‌شود تا کارمندان بر اساس علاقه‌ ، تخصص و مهارت شان جذب نشوند و در جريان کار کم‌ علاقه‌گي و بي‌انگيزه‌گي نشان دهند و نتوانند ارتباط عاطفي با کار شان ايجاد کنند.
4. عدم تعريف دقيق وظايف و برنامه کاري؛ بعضاً ديده شده است که وظايف کارمندان بطور دقيق مشخص نيست و آنان در يک وضعيت سردرگمي قرار دارند. هم‌چنين برخي از پُست‌ها در ادارات مطابق با نيازمندي‌هاي اداره نيست. از سوي ديگر در برخي از ادارات مشکل تورم تشکيلاتي نيز وجود دارد. اين‌ها در ميزان کار مفيد کارمندان و موفقيت اداره نقش مهم دارند.
5. عدم اجراء درست مکانيسم تشويق و تنبيه در ادارت؛ با آن‌که از نظر حقوقي در فصل هشتم قانون کار در مورد تشويق و تأديب کارکنان، مواد قانوني فراوان وجود دارد؛ اما به نظر مي‌رسد که مثل اکثر قوانين، رعايت نمي‌شوند. تشويق‌ها بيشتر بر اساس روابط کارمندان با مافوق‌ها، رؤسا و ... صورت مي‌گيرد و برخورد تأديبي با کارمندان متخلف نيز بطور جدي اجرا نمي‌شود.
6. ضعف مديريت و نبود نظارت کافي و دقيق؛ استخدام در پُست‌ها و به ويژه پُست‌هاي بلند اداري بر اساس روابط سياسي صورت مي‌گيرد تا توانمندي، تجربه کاري و شايسته‌گي. اين امر باعث شده تا در رأس ادارات افراد ماهر و توانمند قرار نگيرند. آنان به دليل ضعف شخصي و نداشتن امنيت شغلي لازم، اصل کنترل و نظارت را جدي نگرفته، در نتيجه منجر به بهره‌وري کم‌تر مي‌شود.
7. پائين بودن دستمزدها و حقوق کارمندان؛ به نظر مي‌رسد دستمزد يا معاش کارمندان در ادارات دولتي نامتوازن و در مجموع کم است و کفاف زندگي آنان را نمي‌کند؛ حقوق تعداد از پست‌ها بلند و از اکثر آن‌ها بسيار پائين و اندک است. اين امر آرامش روحي و رواني کارمندان را از بين برده و بعضاً موجب مي-شود تا آنان حتي دو شغل اختيار کنند. ترک اداره در بعد از ظهرها که فعلاً در افغانستان رايج است، يکي از عوامل‌اش همين دو شغلي بودن کارمندان است.
8.زياد بودن ساعت کاري؛ برخلاف باور عموم، عامل اصلي بهره‌وري و کار مفيد، ساعت کاري زياد نيست، چه بسا که اين امر موجب خستگي کارمندان نيز شده و باعث مي‌شود آنان در ساير حوزه‌هاي زندگي کمتر رسيدگي بتوانند؛ نتيجه اين امر، خستگي، بي‌علاقه‌گي و بي‌انگيزگي در کار است.
9. نبود فضاي مناسب کاري؛ نيز يکي از عوامل مهم پايين بودن کار مفيد در ادارات دولتي افغانستان است. جا دادن بيش از حد کارمندان در يک فضا، آرامش و تمرکز آنان را به‌هم ريخته و موجب بهره‌وري کمتر آنان مي‌شود.
راهکارهاي افزايش ميزان کار مفيد در ادارات دولتي
اِعمال اصلاحات در هر زمينه‌اي دشوار و همراه با چالش‌هاي متعدد است، به ويژه در افغانستان که حس مسؤليت‌پذيري در کارمندان اعم از مقامات بلند رتبه و پائين رتبه بسيار ضعيف است. مشکل اساسي اين‌ها اکثراً نداشتن اراده، انگيزه و نيانديشيدن به منافع ملي است. در صورت که اين حس در مقامات عالي‌رتبه دولتي ايجاد شود و آنان انگيزه و برنامه اصلاحي مدونِ معياريِ متناسب با شرايط افغانستان داشته باشند، اِعمال اصلاحات اداري غير ممکن نيست و نتيجه خواهد داد، گرچه اثر آن تدريجي و به مرور زمان است. از طريق اقدامات خاص مي‌توان فساد اداري را کاهش و ميانگين ميزان کار مفيد را بالا برد.
در اين زمينه مي‌توان پيشنهاداتي را مطرح ساخت که عبارتند از: اصلاح سيستم کهنه اداري و استفاده بيشتر از تکنولوژي، استخدام بر اساس تخصص و شايستگي، تدوين برنامه کاري قوي در اداره، ايجاد مديريت و اِعمال نظارت قوي، ايجاد و افزايش حس وظيفه‌شناسي و مسؤليت‌پذيري از طريق برگزاري دوره‌هاي انگيزشي و آموزه‌هاي ديني، اِعمال دقيق وجدي‌تر سيستم تشويق و تنبيه کارکنان، ايجاد فضا و محيط مناسب کاري، ماشينيزه ساختن حاضري کارمندان، جدي گرفتن گزارش‌دهي کارمندان و کُل اداره، ايجاد امنيت شغلي به ويژه براي کارکنان رده بالاي ادارات، افزايش معاشات و دستمزدهاي کارکنان و کاهش ساعت کاري. به نظر مي‌رسد کاهش ساعت کاري و افزايش حقوق و دستمزدها نقش کليدي هم در کاهش فساد و هم در افزايش ميزان کار مفيد دارد، چنان‌چه «بر اساس آمار منتشر شده از سوي سازمان همکاري‌هاي اقتصادي و توسعه (OECD ) در سال 2017 که 37 کشور را بررسي نموده، حاکي از آن است که ميانگين ساعت کاري در برخي کشورها رو به کاهش است؛ بطور نمونه کشور آلمان به صورت سالانه 1363 ساعت (معادل 26 ساعت در هفته) و انگلستان 1676 ساعت (معادل 32 ساعت در هفته) کار مي‌کنند. هم‌چنين کشورهاي هلند، نروژ، دانمارک و فرانسه هم در حال کاهش ساعت کاري شان هستند (مشرق، 1398: 2)». به نظر مي‌رسد اين کشورها تلاش دارند به جاي ماندگار کردن کارمندان در اداره، بر بهره‌وري بيشتر در مدت زمان کم‌تر توجه ‌کرده‌اند، اِعمال چنين سياستي در افغانستان هم سودمند خواهد بود؛ به باور اين قلم، اگر روزهاي کاري به پنج روز در هفته (شنبه الي چهارشنبه) و ساعت کاري به حد اقل 35 ساعت در هفته تغيير يابد و هم‌چنين معاشات کارمندان نيز افزايش يابد، در افزايش ميزان کار مفيد تأثير مستقيم و فوق‌العاده خواهد گذاشت.
منابع و مأخذ
1. وزارت عدليه، (نشر 15 دلو 1385)، قانون کار، شماره مسلسل چاپ 914.
2. کهمردي، رحيم (1396)، عوامل کم کاري در ادارات حکومتي، روزنامه افغانستان. http ://dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id =139945
3. شفقنا (1391)، کارکنان دولت افغانستان چند ساعت مفيد کار مي کنند؟، خبرگزاري شفقنا، https://afghanistan.shafaqna.com/questions/item .
4. مشرق، (1398)، ساعت کاري ايران، کمتر از افغانستان، سايت مشرق، (کد خبر 989923)، https://www.mashreghnews.ir/news .